رویکرد ترکیه در برابر جنایات رژیم صهیونیستی (جنگ غزه 2021)

حامد روشن چشم

استاد دانشگاه و کارشناس مسائل ترکیه

اشاره

رویکرد ترکیه در جنگ غزه / حملات جنایتکارانه رژیم صهیونیستی بر مسلمانان فلسطین در روز جهانی قدس فصل جدیدی از مناسبات منطقه ای به خصوص رویکرد های کشورهای مسلمان از جمله ترکیه را شکل خواهد داد. ترکیه به عنوان یکی از کشورهای مسلمان علاوه بر محکومیت این اقدامات رژیم غاصب به نوعی از استانداردهای دوگانه تعامل و محکومیت بهره می برد.

مقدمه 

درگیری های نظامی و حملات غیر انسانی رژیم اسرائیل در ماه مبارک رمضان پس از برخوردهای مسجد الاقصی جنبه های متفاوتی به خود گرفته است. این برخوردها در خلال نظم جدید منطقه ای شکل گرفت که علاوه بر بحران داخلی رژیم صهیونیستی نوعی بحران مشروعیت را نیز برای کشورهای متحد حاشیه خلیج فارس این رژیم نیز در بر خواهد داشت.

از طرفی دیگر، ترکیه به عنوان یکی از کشورهای مهم جهان اسلام تا این لحظه رویکرد قاطعی در برابر این رژیم اتخاذ نکرده است و به نوعی همچنان بین هویت دینی خود و ملاحظات سیاسی منطقه ای و اروپایی گیر کرده است. در این یادداشت سعی بر این است که ضمن بررسی شرایط منطقه ای جدید شاخص های اصلی رفتار ترکیه در قبال بحران فلسطین با تاکید بر سیاست های ترکیه رویکرد این کشور را در بحران غزه به تحلیل بگذاریم.

ابتدا این سوال مطرح است که ترکیه چه اقداماتی را در برابر حملات جنایتکارانه به نوار غزه انجام داده است و رویکرد ترکیه در جنگ غزه چه بوده است؟ 

تنها پس از چند روز از درگیری ها و افزایش سطح اقدامات نظامی اسرائیل علیه نوار غزه با جنگنده ها و بمباران ساختمان های مسکونی، رجب طیب اردوغان در پیامی این اقدامات را محکوم کرد. اگرچه رئیس جمهور ترکیه در پیام تصویری از کشورهای مسلمان جهان به عنوان یک بدنه نام برد با این حال عزم راسخی در محکومیت این اقدامات توسط رژیم صهیونیستی به چشم نمی خورد. اسرائیل از زمان شکل گیری همواره دارای روابط پایدار با آنکارا بوده و به ترتیبی ترکیه برای این رژیم یک منطقه مهم و از بعد بین المللی بسیار استراتژیک بشمار می رود.

هر چند ترکیه در نظم داخلی خود با تغییرات قابل توجهی روبرو بوده و به خاص از سال های 2003 پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه (AKP) در این کشور رویکردهای اسلام گرایی در حال توسعه است، با تمام این وجود این کشور دارای وابستگی های هست که مانع اقدام مستقل و قاطع در این گونه مواقع می شود. به نظر می رسد که ترکیه در این برهه زمانی با محکوم کردن لفظی اقدامات جنایتکارانه رژیم صهیونیستی عمدتا تماشاگر این رخدادها خواهد بود و سعی بر آن خواهد داشت تا با ورود به این بحران از رویکرد دیپلماسی ابتکار عمل را در مدیریت بحران به دست بگیرد.

وابستگی های ترکیه به نظام غرب در حوزه اقتصادی 

شاخص دومی که در خصوص رویکرد ترکیه در جنگ غزه و جنایت های رژیم صهیونیستی اثرگذار است، وابستگی این کشور به نظام غرب در راستایی توسعه اقتصادی می باشد. ترکیه به عنوان یکی از اقتصادهای برتر منطقه غرب آسیا همواره در صدد این بوده است این ساختار اقتصادی خود را تقویت کند تا اینکه بتواند نقش مهمی را در منطقه خاورمیانه بر عهده داشته باشد.

برای این منظور ترکیه وابستگی قابل توجهی به کشورهای غربی از بعد اقتصادی دارد در همین راستا این کشور بارها تلاش کرده است تا از طریق ترفندهای (از جمله پیوستن به ناتو) بتواند به اتحادیه اروپا بپیوندد و خود را به عنوان یک کشور پیشرو در منطقه بحران زده خاورمیانه معرفی کند. این هژمون خواهی ترکیه بیش از آنکه متاثر از ساختار درونی این کشور به عنوان یک جامعه مسلمان باشد، عمدتا متاثر از پذیرفتن استانداردهای اقتصادی و اجتماعی غربی و نمونه توسعه سرمایه داری بشمار می رود.

بر این اساس، رویکرد ترکیه در برابر اقدامات رژیم صهیونیستی از زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه دارای فراز و نشیب های است که این تنوع رفتاری به دلایل موضوعی این کشور و شرایط زمان آن است. ترکیه در یک دوگانگی حفظ هویت اسلامی و رهبری جهان اسلام از یک سو و از طرفی دیگر نیازمندی به جهان غرب به خصوص اتحادیه اروپا جهت توسعه اقتصادی و شکل دادن به هژمونی منطقه ای گیر کرده است که به خوبی این موارد در سیاست های رفتاری ترکیه را می توان شاهد بود.

تقابل ایدئولوژیک و رقابت توسعه منطقه ای بین ایران و ترکیه 

از طرفی دیگر، رقابت تاریخی بین ایران و ترکیه به عنوان  ستون های اصلی جهان اسلام بر رویکرد ترکیه در مواجهه با مسئله فلسطین اثر گذار است. ایران که ابتکار ایجاد روز جهانی قدس را دارد و از ابتدای انقلاب اسلامی در سال 1357 حامی اصلی گروه های فلسطینی و آزادی قدس شریف بوده است. حمایت جمهوری اسلامی ایران از دولت فلسطینی حماس به عنوان پیشران اصلی آزادسازی فلسطین همواره کمتر مورد قبول کشور ترکیه است.

به گونه ای که اکنون در  نظام جهانی ایران را حامی اصلی گروه های آزادی بخش فلسطین می دانند و حماس به عنوان مهمترین این گروه اکنون در خط مقدم مقابله با رژیم صهیونیستی است. در این خصوص ترکیه کمتر علاقمند به ایفای نقش بوده و بدلیل نفوذ قابل توجه ایران در بین گروهای آزادی بخش فلسطین و حمایت از آنان باعث شده که ترکیه عمدتا به عنوان تماشاگر به این صحنه ها تلقی شود.

اگر چه محکومیت های لفظی در این موارد از ترکیه شاهد هستیم و غالبا با اشاره به جهان اسلام و به نوعی با نگاه رهبری آنان، مسلمانان جهان را برای مقابله با رژیم صهیونیستی فرا می خواند، اما کمتر شاهد اقدامات عملی و میدانی ترکیه در این خصوص بوده ایم. رجب طیب اردوغان در این مورد بیشتر تلاش دارد تا به نقش خود به عنوان یک مسلمان در قالب جملات و دعوت ها اکتفا کند و عمدتا میدان را به جهت نفوذ قابل توجه جمهوری اسلامی ایران کمتر مورد توجه و اقدام قرار  دهد.

رقابت تاریخی بین ترکیه و ایران نشانه های خود را حتی در حمایت از گروه های مختلف فلسطینی نیز نشان می دهد و در این باره ایران عمدتا در کنار جنبش حماس قرار می گیرد و ترکیه غالبا پشت جنبش فتح ظاهر می شود. رقابتی که بیش از هر چیزی می تواند به جهان اسلام آسیب وارد کند و زمینه های کاشت بذر نفاق را به همراه داشته باشد. مسئله ای که بایستی کشورهای اسلامی توجه ویژه ای به آن داشته و به دنبال ایجاد یک الگوی توسعه اسلامی در منطقه و جهان باشند.

اختلاف دیدگاه در ساختار سیاسی ترکیه 

شاخص دیگری که بر رویکرد ترکیه در قبال موضوع فلسطین اثر می گذارد، اختلافات در ساختار سیاسی ترکیه است. ترکیه از لحاظ سیاسی یک کشور با نظام جمهوری و ساخت ریاستی است. هرچند پارلمان و نقش نخست وزیر نیز در ترکیه حائز اهمیت است با این حال قدرت واقعی در ترکیه در اختیار رئیس جمهور قرار دارد. این ساختار از طریق انتخابات صورت گرفته و احزاب مختلفی در ترکیه فعالیت می کنند.

در نگاه کوتاه به تاریخ ترکیه ما شاهد کودتاها نیز هستیم. عمدتا کودتاها با روی کار آمدن لائیک ها در ترکیه همراه بوده و بر نظم جمهوری این کشور که از یادگارهای مصطفی کمال آتاتورک است تاکید می گردد. احزاب سیاسی ترکیه یک دست نیستند و از نگاه تاریخی- دینی به حوزه های گوناگون لائیک، مذهبی مدرن، مذهبی سنتی و سکولار تقسیم می گردند. از آنجایی که موضوع فلسطین یک موضوع تاریخی -دینی است، لذا نگاه های مختلفی نیز از رویکرد سیاسی در این کشور وجود دارد.

برای نمونه پیش از سال های 2002 که قدرت در ترکیه در اختیار نظامیان و لائیک ها بود روابط بین ترکیه و رژیم صهیونیستی بسیار حسنه و مبتنی بر همکاری دو طرفه بود. اما بار روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه اسلامگرا چرخش های در این روابط رخ داد با این حال همچنان این روابط تحت تاثیر دیدگاه های مختلف در ترکیه قرار دارد و  از انسجام برخوردار نیست. بر این اساس، ترکیه در رویکرد خود نسبت به موضوع فلسطین دارای یک نوع فراز و نشیب است که این خود می تواند از رقابت درون ساختار سیاسی این کشور نیز نشات بگیرد.

موضوع فلسطین به عنوان اهرم فشار ترکیه بر غرب 

ترکیه بارها از مسئله فلسطین برای وارد کردن فشار بر غرب جهت پیشبرد اهداف خود استفاده کرده است. به عبارت بهتر، این کشور به عنوان یک متغیر مهم در جهان اسلام جهت حفظ تعادل و جلوگیری از غرب ستیزی نیز به شمار می رود. لذا، در برخی از موارد شاهد استفاده ابزاری از مسئله فلسطین جهت حفظ نفوذ و بهره برداری ترکیه از غرب هستیم که عمدتا این بهره برداری در حوزه اقتصادی و سیاسی قرار دارد.

ترکیه به عنوان یک کشور شبه آسیایی و شبه اروپایی به دنبال حفظ نقش تاریخی و سیاسی خود به عنوان یک منطقه استراتژیک است تا از این اهرم در جهت توسعه و هژمون منطقه ای و بین المللی خود استفاده کند. رویای بازگشت امپراتوری عثمانی و غلبه بر منطقه و شکل گیری اتحاد مسلمانان ترک از جمله این اهدافی است که بتواند در این راستا از موضوع فلسطین بهره برداری کند.

رویارویی بین جبهه مقاومت و ترکیه 

یکی از شاخص های دیگر که می تواند رویکرد ترکیه را در خصوص مسئله فلسطین تحت تاثیر قرار بدهد، محور مقاومت است. محور مقاومت در منطقه که به رهبری ایران صورت گرفته است عمدتا با نگاه دینی و پیروزی جهان اسلام و رفع مشکلات آنان همینطور کوتاهی دست اشغالگران و کنار زدن حکومت های وابسته به غرب عمل کرده است. ترکیه به عنوان یکی از مدعیان رهبری جهان اسلام و نگاه صرف به منافع ملی کمتر می تواند در این خصوص ابتکار عمل داشته باشد.

چرا که برای جمهوری ترکیه همچنان مدرن سازی و اقتصاد جهانی به عنوان اولویت حیاتی بوده و این کشور سعی دارد در برابر محور مقاومت در جهان اسلام با اتکا بر اقتصاد جهانی و بروز روایت خاصی از اسلام تحت عنوان اسلام مدرن ابتکار عمل رهبری جهان اسلام را به دست بگیرد. بر این اساس، ترکیه کمتر علاقمند است تا محور مقاومت در سوریه، لبنان،فلسطین، یمن، عراق و غیره پیشگام باشد و برای این منظور با حفظ روابط پایدار با غرب حتی روابط اقتصاد با رژیم صهیونیستی به نوعی به دنبال مدیریت فضای سیاسی به نفع خود است.

نتیجه گیری

در نهایت می توان اذعان کرد که رویکرد ترکیه در جنگ غزه و موضوع فلسطین در طول تاریخ همراه با فرازها و نشیب ها بوده است و این کشور نسبت به جنایات اخیر رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم غزه علاوه بر محکومیت این گونه اقدامات، رئیس جمهور رجب طیب اردوغان از مسلمانان و کشورهای اسلامی جهت محکومیت و یکپارچگی در برابر رژیم اشغالگر دعوت کرد.

با تمام این وجود رفتار و رویکرد ترکیه در قالب حزب عدالت و توسعه متاثر از عواملی است که در این یادداشت به مهمترین آنان تحت عنوان وابستگی به غرب، تقابل ایدئولوژیک و رقابت توسعه منطقه ای بین ایران و ترکیه، اختلاف دیدگاه در ساختار سیاسی ترکیه، موضوع فلسطین به عنوان اهرم فشار ترکیه بر غرب و رویارویی بین جبهه مقاومت و ترکیه اشاره شد. این عوامل به عنوان مهمترین شاخص های تاثیر گذار رفتار ترکیه در قبال بحران فلسطین هستند که باعث می شود اقدامات این کشور به نوعی با عدم قطعیت روبرو شود و رویکرد ترکیه در جنگ غزه به طور واضح مشخص نباشد.

عدم قطعیتی که عمدتا منافع ملی ترکیه بخصوص توسعه اقتصادی آن را مورد توجه قرار می دهد، چرا که استراتژی برتری اقتصادی در قلب بحران خاورمیانه سال ها است که توسط ترکیه در این منطقه پیگیری می شود و این کشور به دنبال آن است تا با حفظ برتری اقتصادی بتواند هژمونی منطقه ای و رهبری آنان را در راستای اهداف دینی، سیاسی، اجتماعی خود بکار بگیرد.