IturkCenter گروه ترکیه شناسی ایران | Iran Turkish Studies Group
زهرا زین الدینی
تحلیلگر مسائل سیاسی و بین المللی
28فروردین 1401
مقدمه
سیاست خارجی ترکیه در دو دهه گذشته تحت حاكميت حزب عدالت و توسعه به طرز چشمگيرى دگرگون شده است. در دهه اول حاكميت اين حزب سياست ” منطق وابستگى متقابل” موتور متحركه سياست خارجى اين كشور بود و تركيه سياست فعال مبتى بر پيوندهاى اقتصادى و فرهنگى در سطح ين المللى و منطقه اى را دنبال مى نمود.
اما در دهه دوم حزب عدالت و توسعه. درك تركيه از نقش خود به طور قابل توجهى تغيير كرد و سياست “منطق وابستگى متقابل” جاى خود را به سياست “استقلال استراتژیک” داد. استقلال در عرصه سياست خارجى همراه با مداخلات نظامى و دييلماسى قهرى به بخشى از رويكرد سياست خارجى تركيه تبديل شد. تركيه يس از درگير شدن در تحولات به اصطلاح بهار عربى؛ نقش داورى بى طرف خود را در تحولات خاورميانه رها كرد. روابط با اسرائيل ، مصر، عربستان و امارات به يايين ترين سطح خود رسيد و همجنين با برخى از متحدين غربى خود هم دچار تنش شد.
عوامل موثر در اتخاذ سیاست “استقلال استراتژیک” از جانب ترکیه
جرخش در سیاست خارجی ترکیه و اتخاذ سياست مستقلانه از جانب اين كشور در طول يك دهه گذشته نتيجه تحولات به هم ييوسته در سه سطح بين المللى ، منطقه اى و داخلى تركيه است.
در سطح بين المللى يكى از ييامدهاى تضعيف سيستم تك قطبى و ظهور نظام سلسله مراتبى چند قطبى ، گسترش فضاى عملكرد مستقل قدرت هاى منطقه اى و ميانى است. فضاى جديد بين المللى به كشورهايى نظير هند، برزيل و تركيه اين امكان را داد تا منابع زيادى را در فناورى هاى دفاعى بومى سرمايه گذارى كنند و وابستگی خود به قدرت هاى جهانى براى مديريت بحران هاى امنيتى منطقه كاهش دهند.
علاوه بر اين شرايط نوين بين المللى تاثيرات عميقى را بر ادراكات برخى كشورها مانند تركيه بر جاى گذاشته است و محيطى را براى اين كشورها فراهم آورده است كه به طور فعالانه تر و مستقل تر در سياست خارجى خود عمل كنند.
فرسايش تدريجى وزن نسبى قدرت هاى غربى در سياست بين الملل و افزايش همزمان نفوذ قدرت هاى غير غربى ، توانايى مانور و قدرت چانه زنى تركيه را در خارج از كشور افزايش داد و با ورود به جهان پساغربى ، تركيه نيز شروع به اتخاذ مواضع جسورانه تر در سياست خارجى كرد. همچنين عدم قطعيت فزاينده در سيستم بين الملل و تضعيف نهادهاى چند جانبه يكى از دلايل تلاش تركيه براى ايفاى يك نقش مستقل تر در سياست منطقه اى و بين المللى تلقى مى شود.
در سطح منطقه اى. بى ثباتى سياسى و ژئوپلیتيكى در خاورميانه و شمال آفريقا در چند سال گذشته حكمفرما بوده است. خلا قدرت ايجاد شده در نتيجه بحران ها در خاورميانه در كشورهايى مانند سوريه ، يمن ، ليبى ، عراق و … به موازات تحولات در سطح بين الملل مشكلاتى را براى كشورهاى منطقه و حتى كشورهاى اروپايى ايجاد كرد. وقوع اين حوادث در مجاورت تركيه. در درك چرخش در سیاست خارجی ترکیه بسيار مهم است. نگرانى هاى امنيتى ايجاد شده در سطح منطقه اى. محرك مهمى در شكل گیرى سياست خارجى تركيه است و اين مساله استفاده از قدرت سخت را براى اين كشور توجيه مى كند.
بنابر اين تضعيف غرب گرايى در سیاست خارجی ترکیه را صرفا نمى توان به فرسايش تدريجى اولويت غرب در سياست جهانى نسبت داد. در سال هاى اخير تركيه نگرانى بيشترى در مورد امنيت داشته و سياست هاى آمريكا در سال هاى اخير در خاورميانه مخل امنيت تركيه بوده است و تصوير غرب به عنوان تامين كننده نهايى امنيت تركيه از بين رفته است.
در سطح داخلى در طول 18 سال حاكميت حزب عدالت و توسعه. نظام موجود در اين كشور مخصوصا بعد از كودتاى 2016 و همچنين استقرار نظام رياستى ، تحت سطه اردوغان و نزديكان وى بوده است. از اين جهت براى ارزيابى روندها و چرخش ها در سياست خارجى تركيه بايد در مورد درك و بينش خود اردوغان در مورد وضعيت تركيه در نظام بين الملل در حال تغيير و همچنين اهميتى كه او به ابتكارات در سطح سياست خارجى خود مى دهد توجه كرد. اردوغان در چند سال اخير معمار اصلى شكل دهنده سیاست خارجی ترکیه بوده است.
وى از سياست خارجى مستقلانه خود به عنوان يك گفتمان مشروعيت بخش در داخل استفاده ميكند كه بوسيله آن پايگاه حمايتى حوبى رادر داخل براى خود بسيج كرده است. سياست خارجى تهاجمى مبتنى بر استقلال ، سود زيادى در داخل براى اردوغان به همراه داشته است و محبوبيت داخلى او را افزايش داده است.
به عنوان مثال انجام عمليات هاى نظامى تركيه در سوريه و عراق و ليبى به دليل نگرانى هاى امنيتى عنوان شد اما نگاه دقيق به زمان بندى اين حملات نشان مى دهد كه زمانى رخ داده اند كه برخى بحران هاى سياسى و اقتصادى در داخل كشور آغاز شده بود. به عنوان مثال عمليات سپر فرات در شمال سوريه بلافاصله بس از كودتاى 2016 آغاز و عمليات چشمه صلح در شمال شرق سوريه هم يس از شكست دولت در انتخابات شهردارى استانبول انجام شد. اردوغان از اين نوع سياست خارجى براى تضعيف مخالفان نيز استفاده مى كند.
اما در يك سال اخير اين كشور تصميم گرفت روابط خود با كشورهاى خليج فارس و برخى كشورهاى غربى را كه به دليل همين سياست مستقلانه دچار تنش شده بود را بهبود بخشد.
دلایل چرخش در سياست خارجى تركيه در يك سال اخير
دلايل چرخش در سیاست خارجی ترکیه و تمايل اين كشور براى عادى سازى روابط با برخى كشورها را مى توان در سه حوزه بين المللى ، منطقه اى و داخلى تحليل كرد:
در سطح بين المللى مى توان از دو عامل روى كار آمدن دولت جديد در آمريكا در سال 2021 و همچنين بحران اوكراين نام برد.
روابط تركيه و آمريكا با روى كار آمدن بايدن بيش از پيش دچار تنش شد. بايدن از زمان روى كار آمدن فاصله خود را با اردوغان حفظ كرده است. وى اولين رئیس جمهور آمريكا است كه كشتار ارامنه در زمان امپراطورى عثمانى را رسما “نسل كشى” قلمداد كرد. اردوغان را به اجلاس دموكراسى دعوت نكرد و در مجموع انتقادهاى زيادى را در عرصه هاى داخلى و سياست خارجى تركيه ، متوجه وى كرده است. برنامه دولت بايدن حفظ فشار بر تركيه و همزمان حفظ اتحاد نظامى جندين دهه اى أست. اردوغان نيز مدتى است سعى دارد تا سياست هاى خود را با استراتژى منطقه اى بايدن همسو كند و موقعيت متحد مشكل ساز حاكم بر آمريكا را تغيير دهد.
دولت بايدن در بسيارى از زمينه ها مخصوصا در خاورميانه ديدگاه متفاوت ترى نسبت به ترامپ دارد. تمايل دولت آمريكا به حفظ ثبات و آرامش در خاورميانه و تمركز بر تهديد بزرگتر در شرق آسيا است.
به همين دليل علاقمند به بهبود روابط بين كشورهاى منطقه و بويژه دوستان خود است و برخى از كشورهاى خليج فارس هم با توجه به اين رويكرد دولت آمريكا استراتژى خود را تغيير داده و به سمت بهبود روابط بيش رفتند.
حزب عدالت و توسعه با آگاهى از اينكه سكان كشورهاى خليج فارس در دست آمريكا است بر اين باور است كه خروج سرمايه از اين كشورها به سمت تركيه با متقاعد كردن واشنگتن امكان پذير است.
عامل ديگر كه روند تنش زدايى تركيه با ديكر كشورها را تسريع كرد بحران اوكراين بود. گرچه نمى توان منكر تائيرات منفى جنگ اوكراين و روسيه مخصوصا بر اقتصاد تركيه شد اما تركيه در اين بحران به دنبال كسب پرستیژ منطقه اى و بين المللى است و خواهان تقويت نقش خود است. در حالى كه روند تنش زدايى با برخى كشورهاى دچار اختلاف در يك سال گذشته در دستور سیاست خارجی ترکیه قرار گرفته بود اما بحران اوكراين شرايطى را براى اردوغان فراهم أورده است تا تصوير يك رهبر با تجربه و قدرتمند را از خود ارائه كند و روند تنش زدايى را كه در سياست خارجى تركيه بيشتر در رابطه با كشورهاى عربى در جريان داشت را به سمت برخى كشورهاى اروپايى دچار اختلاف هم بكشاند.
اردوغان درخواست هايى را براى ديدار با همتايان اروپایى خود داشت كه مدام از طرف اروپاييان به تاخير مى افتاد و تركيه تنها در اجلاس هاى چند جانبه مثل جى بيست و ناتو با شركاى اروپايى خود ديدار مى كرد اما پس از بحران اوكراين كانال هاى ارتباطى باز و اين امكان براى اردوغان فراهم شده كه بتواند تصوير يك رهبر قدرتمند از خود ارائه كند.
اروپاييان نيز خواهان ايفاى نقش تركيه هستند زيرا خودشان به دليل مواضعى كه اتخاذ كرده اند از ظرفيت ميانجي گرى برخوردار نيستند ولى تركيه با توجه به نوع سياست خارجى اش اين امكان برايش فراهم است. لذا مى توان گفت بحران اوكراين على رغم تمامى آثار منفى خود ، روند تنش زدايى تركيه با برخى متحدان اروپايى و حتى آمريكا را تسريع بخشيد.
در سطح منطقه اى تمايل براى تنش زدايى مخصوصا در حوزه خليج فارس را تنها نبايد در اشتياق تركيه به بهبود روابط خلاصه كرد. كشورهاى عربى نيز به دلايل گوناگون خواهان تنش زدايى روابط خود با تركيه هستند. اين كشورها از اين بيم دارند كه با از سرگیرى مذاكرات هسته اى و دست يابى به توافق ، نقش ايران در منطقه تقويت شود. اين موضوع كشورهاى حوزه خليج فارس را بر آن ميدارد تا با توجه به خروج امريكا از خاورميانه در مورد نزديكى خود با تركيه تجديد نظر كئند. علاوه بر اين ، يك رقابت پنهان هم در ميان كشورهاى حوزه خليج فاس مخصوصا امارات و عربستان وجود دارد.
عادى سازى روابط امارات با تركيه باعث شد عربستان و به دنبال آن مصر هم در بهبود روابط با تركيه تسريع كنند تا از قافله عقب نماند.
در سطح داخلى بايد به دو عامل شرايط اقتصادى در تركيه و همچنين انتخابات 2023 در اين كشور اشاره كرد. شرايط و مشكلات اقتصادى تركيه باعث شده أست تا رويكرد اردوغان تغيير كند و آنكارا روند تنش زدايى با برخى كشورها رادر پیش بگیرد.
تركيه شرايط اقتصادى ناپايدارى را در مقطع كنونى تجربه مى كند. لير تركيه در سال 2021 بدترين عملكرد را از زمان روى كار آمدن اردوغان در دو دهه پيش به ثبت رسانده است. بحران ارزى ايجاد شده و تركيه را تحت تاثير قرار داده است كه البته اين شرايط با دخالت بانک مرزى تا حدودى كنترل شد.
به دنبال سقوط ارزش لير ، نرخ تورم و بيكارى هم أفزايش بيدا كرده و شرايط نابسامان اقتصادى موجب افزايش اعتراض ها به اين اوضاع شده است. اين شرايط باعث شد تا تركيه به سمت جذب سرمايه كشورهاى عربى سوق يابد تا بتواند گوشه اى از مشكلات اقتصادى خود را حل كند.زيرا با تنش در روابط با اين كشورها ميزان سرمايه گذارى اين كشورها در تركيه به ميزان محسوسى كاهش ييدا كرده بود.
يكى از دلايل داخلى ديگر براى چرخش در سیاست خارجی ترکیه مى توان از انتخابات ژوئن 2023 در تركيه نام برد. اين انتخابات يكى از سرنوشت سازترين انتخابات در تركيه خواهد بود. انتخاباتى كه براى اولين بار 6 حزب مخالف اردوغان با هم متحد شده اند و بيانيه صادر كردند و از بازگشت به نظام پارلمانى سخن رانده اند. بيشترين انتقادى كه اين احزاب از حزب عدالت و توسعه دارند ، انتقاد از شرايط اقتصادى حاكم بر تركيه است.
با توجه به اهميت انتخابات 2023 در تركيه ، احزاب و نيروهاى سياسى از اكنون اقدام به تدارك براى اين انتخابات كرده اند و بر اين نكته متمركز هستند كه انتخابات آينده ايستگاه مهمى در تاريخ تركيه خواهد بود. حزب عدالت و توسعه به يك ميراث بزرگ اقتصادى و دستاوردهاى اجتماعى خود طى سال هاى اخير تاكيد دارد و احزاب مخالف بر روى افت وضعيت معيشتى اخير شهروندان تركيه اى تمرکز کردند.
در هر حال پيروزى در اين انتخابات به عوامل بسيارى بستگى دارد كه مهم ترين آنها عبارتند از ماهيت اتحادهاى سياسى كه تركيه در مرحله بعد شاهد خواهد بود و توسعه و بهبود شرايط اقتصادى كه بر انتخاب راى دهندگان تاثير مى گذارد. تقويت رابطه تركيه و كشورهايى مانند كشورهاى حاشيه خليج فارس مى تواند تا حدودى نجات بخش اقتصاد تركيه در شرايط فعلى باشد و حمايت از اردوغان را هم در انتخابات سال 2023 افزايش دهد.
جمع بندى
مى توان گفت تحول مهم سیاست خارجی ترکیه در يك دهه گذشته ، تمركز بر مساله امنيت ملى و تثبيت جايگاه تركيه به عنوان يك قدرت منطقه اى بوده است كه گاه با ابزارهاى قهرى و ابزارهاى نظامى – امنيتى دنبال شده است.
شراكت راهبردى با روسيه و ساير قدرت هاى غير غربى و در عين حال سردى روابط با متحدان غير غربى از نتايج دستيابى به استقلال استراتژيك و ارائه تصويرى جديد از تركيه به عنوان قدرت مستقل تاثيرگذار در نظام در حال تغيير بين المللى است. كه البته اين به معناى رويگردانى از متحدان غربى خود نيست بلكه به معناى اتخاذ رويكردى چند جانبه است. تركيه با اتكا به منابع قدرت در حال افزايش خود. به اعتماد به نفسى در مقابل غرب رسيد كه احساس كرد ديكر وقت آن رسيده كه در هدايت سياست خارجى خود استقلال عمل داشته باشد.
استراتژی بلند پروازانه تركيه گرچه در كوتاه مدت سود پوپوليستى را براى اردوغان به دنبال داشته است اما منجر به انزواى اين كشور و ايجاد تنش در روابط با برخى كشورها در يك دهه گذشته شد. لذا با نزديك شدن به انتخابات 2023 و همچين نياز به بهبود شرايط اقتصادى كشور از طريق جذب سرمايه گذارى هاى خارجى. در صدد ترميم روابط خود با اين كشورها برآمده است تا بتواند حداكثر حمايت را در انتخابات سال آينده به دست بياورد.