
زهرا زین الدینی
تحلیلگر مسائل سیاسی و بین المللی
3 اردیبهشت 1401
فرصت های ترکیه در بحران اوکراین : نزدیک به دو ماه از جنگ اوکراین گذشته است و ترکیه با اتخاذ سیاست توازن میان طرفهای درگیر، از بازیگران مهم این بحران به شمار می رود. ترکیه اشغالگری روسیه را محکوم و همزمان از تمامیت ارضی اوکراین حمایت می کند.
مقامات اوکراینی چندین بار از کمک های سیاسی و بشردوستانه ترکیه به اوکراین سپاسگذاری کرده اند. از سوی دیگر آنکارا در تحریم ها علیه روسیه شرکت نمی کند و با برقراری ارتباط نزدیک با مسکو در تلاش است تا دیپلماسی به نتیجه برسد.
ترکیه توانست محل مذاکرات را از بلاروس به استانبول منتقل کند و نمایندگان روسیه و اوکراین را دور یک میز بنشاند و دو نشست مهم بین نمایندگان این دو کشور در حال جنگ در آنتالیا و استانبول ترتیب دهد. این سیاست آنکارا، وضعیت ایفای نقش میانجی را برای این کشور تقویت می کند.
می توان گفت جنگ اوکراین از سه جهت، فرصتی را برای ترکیه فراهم آورده است:
1- تصویر سازی یک ترکیه قدرتمند برای اردوغان و حزب عدالت و توسعه در آستانه یک انتخابات سرنوشت ساز در سال 2023؛
2- برجسته سازی مجدد تهدید کردی در داخل و خارج (سوریه و عراق)؛
3- درک جدید متحدان غربی در مورد اهمیت ژئواستراتژیک ترکیه.

در مورد موضوع اول می توان گفت، اردوغان به همان اندازه که زیرک است خوش شانس نیز هست. بحران اوکراین یکی دیگر از خوش شانسی های اردوغان است تا برای او فرصتی را فراهم کند تا نقش ترکیه را به عنوان یک بازیگر غیر قابل چشم پوشی نشان دهد.
از زمان آغاز جنگ اوکراین، خوش بینی تازه ای در بین اعضای حزب عدالت و توسعه شکل گرفته است. هر چند این بحران، ممکن است از وجه اقتصادی (گردشگری، کشاورزی) به ترکیه آسیب های را وارد کند؛ اما نخبگان حزب عدالت وتوسعه، این بحران را به چشم فرصتی برای افزایش احتمال موفقیت شان در انتخابات 2023 می دانند. برای اردوغان در نهایت همه چیز برای ماندن در قدرت است.

برخی نظر سنجی ها در یک ماه اخیر به نفع اردوغان و حزبش تغییر کرده است. در مقایسه با ماه گذشته، آراء حزب عدالت و توسعه 3 امتیاز افزایش داشته و از 32 به 35 رسیده است. این در حالی است که مهم ترین چیزی که اکنون در ترکیه تغییر کرده است سیاست خارجی آن است و اوضاع ناپایدار اقتصادی کماکان در این کشور ادامه دارد.
ترکیه تا چند ماه اخیر در یک انزوای بین المللی قرا گرفته بود. روابطش با اروپا به دلیل تنش با یونان و قبرس در شرایط نا مطلوبی قرار داشت، تهدید به رها کردن پناهجویان سوری به سمت اروپا و درگیری ها با فرانسه در لیبی از جمله موارد دیگر پر تنش بین ترکیه و غرب بود.
روابط ترکیه با سعودی ها، اماراتی ها، مصری ها و اسرائیلی ها رو به وخامت گذاشته بود. از طرف دیگر، جو بایدن هم اردوغان را نادیده می گرفت و مرتب انتقادهایی را علیه وی بیان می کرد تا اینکه در اواخر سال 2021 ترکیه به دنبال جبران کردن خسارات وارده برآمد.
اردوغان در ماههای اخیر سرعت تنش زدایی با کشورهای دچار اختلاف را بیشتر کرد. به گونه ای که با عربستان، مصر، امارات و اسرائیل رابطه جدید برقرار کرد و همچنین دیدارها و گفتگوهای تلفنی با همتایان غربی خود از جمله بایدن را افزایش داد. اما با عین حال فضای مثبت چندانی در مورد ترکیه و شخص اردوغان وجود نداشت.
پس از حمله روسیه به اوکراین، اردوغان با اتخاذ سیاستی میانه، فرصتی را برای خود فراهم کرد تا نقشی را که در اواسط دهه 2000 در خاورمیانه ایفا کرده بود را از سر بگیرد.
ترکیه بین سالهای 2005 تا 2011 به دنبال ایفای نقش سازنده در خاورمیانه بود که از جمله آن را میتوان به “نظارت بر مذاکرات غیر مستقیم سوریه و اسرائیل” و “استقرار نیروهای حافظ صلح در لبنان” نام برد. به نظر می رسد در اوکراین اکنون وضعیتی وجود دارد که اردوغان بتواند آن نقش خود را دوباره بازتولید کند.
علاوه بر این، به کارگیری پهپادها و سلاح های ساخت ترکیه در جنگ اوکراین و مانور رسانه های نزدیک به حزب حاکم بر پیشرفت صنایع نظامی این کشور، موضوعی است که وفاداری های قدیمی به اردوغان را تقویت خواهد کرد.
اقدامات خانم امینه اردوغان، همسر رئیس جمهور هم بخشی از دیپلماسی ترکیه در بحران اوکراین بشمار می رود که از جنبه تاثیر گذاری بر افکار عمومی جهان حائز اهمیت است. پیام ویدئویی وی در 3 مارس 2022 خطاب به همسر رئیس جمهور اوکراین، نشان از حساسیت وی به این بحران و قدرت مانور دیپلماسی عمومی ترکیه بود.
واکنشی که بسیاری از همسران رهبران کشورهای اروپایی از خود نشان ندادند. او در سخنرانی خود در روز “8 مارس” در روز جهانی زن، توجه خود را به درام تجربه شده توسط زنان و کودکان اوکراینی جلب کرد.
حمایت از مردم اوکراین در سطح همسر رئیس جمهور، مداخله ای معنادار و زنانه در دیپلماسی است که تلاش های ترکیه را از سایر کشورها متمایز میکند و از لحاظ داخلی هم می تواند در محبوبیت حزب عد الت و توسعه تاثیرگذار باشد.
بحران اوکراین تاثیراتی را در خاورمیانه نیز به همراه دارد. با گذشت دو ماه از بحران اوکراین شاهد از سرگیری عملیات های ترکیه در شمال عراق و سوریه هستیم.
عملیات “قفل پنجه” از روز دوشنبه در شمال عراق با هدف اعلامی مقابله با “پ.ک.ک” کلید خورده است.وزارت دفاع ترکیه بامداد دوشنبه با انتشار بیانیه ای از آغاز عملیات جدید علیه پ.ک.ک در شمال عراق خبر داده بود.
این بزرگترین حمله از ” رشته عملیات پنجه” بود که 50 فروند اف 16 ارتش، پهپادها و هواپیماهای سوخت رسان، آواکس و نیروهای ویژه در آن شرکت داشتند.

همچنین عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه نیز ادامه دارد. در واقع این عملیات ها زمانی آغاز شد که توجه عموم غربی ها به حمله روسیه به اوکراین متمرکز است.
به نظر می رسد ترکیه از وضعیت ناشی از بحران اوکراین و مشغولیت روسیه و آمریکا نهایت استفاده را می برد و عملیات های بیشتری را در سوریه و عراق تدارک می بیند. زیرا اکنون فشار بین المللی کمتری بر روی ترکیه است و ترکیه در سایه بحران اوکراین در صدد انجام عملیات های این چنینی بر می آید که سود پوپولیستی خوبی هم در داخل برای اردوغان دارد.
از طرف دیگر این امکان نیز وجود دارد که ترکیه با چراغ سبز روسیه و یا آمریکا این حملات را آغاز کرده باشد. در هر صورت اردوغان مناسب ترین لحظه را برای شروع مجدد عملیات های خود انتخاب کرده و از مشغولیت روسیه و آمریکا در حال بهره برداری است. از طرف دیگر اتحادیه اروپا مخصوصا در موضوع انرژی به ترکیه نیاز دارد.
پروژه خط لوله گاز از میدان لویاتان اسرائیل به اروپا از طریق ترکیه برای اروپا بسیار مهم است. این خط می تواند به برنامه های اتحادیه اروپا برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود کمک کند.
فرصت های ترکیه در بحران اوکراین : ترکیه اکنون فضای وسیعی برای مانورهای سیاسی خود دارد. همچنین مساله پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو هم مطرح می باشد که اگر آمریکا و اتحادیه اروپا، اردوغان را تحت فشار قرار دهند وی می تواند عضویت این دو کشور را مانع تراشی کند. زیرا پیوستن هر کشوری به ناتو مستلزم حمایت کل اعضا و اتفاق آراء است.
گرچه در عملیات های پیشین ترکیه در سوریه و عراق انتقادها و حتی محکومیت هایی از جانب متحدان غربی ترکیه صورت می گرفت؛ اما این بار آمریکا و مجموعه غرب ترجیح داده است که از فاصله به تماشای عملیات آغاز شده توسط ترکیه بپردازد.
در مورد موضوع سوم باید گفت جنگ روسیه و اوکراین کانال های ارتباطی ترکیه با آمریکا و اروپا را هم باز کرد. بسیاری از درخواست های مقامات ترکیه برای دیدار با همتایان اروپایی خود، از طرف اروپاییان مدام به تاخیر می افتاد و معمولا ملاقات ها در اجلاس هایی مثل جی بیست و ناتو انجام می گرفت. اما اکنون روند ارتباطات بین ترکیه و اروپا در حال دگرگونی است.
همچنین مذاکرات ترکیه با فرانسه و ایتالیا برای سیستم دفاعی هوایی مشترک از سر گرفته میشود. اردوغان در حاشیه نشست ناتو با دراگی نخست وزیر ایتالیا دیدار کرد. ترکیه در سال 2017 با کنسرسیوم ایتالیایی-فرانسوی برای توسعه سیستم های هوایی دفاع ملی ترکیه قرار داد بسته بود؛ که به دلیل عملیات “چشمه صلح” ترکیه در شمال سوریه و محکوم کردن این عملیات در پارلمان فرانسه این روند همکاری متوقف شده بود.
بحران اوکراین باعث شد بار دیگر اهمیت استراتژیک ترکیه در مناقشه غرب و روسیه شناسایی شود. کشورهایی که همین اواخر حضور ترکیه در ناتو را زیر سوال می بردند، به اهمیت ترکیه بیشتر پی بردند.

در مجموع می توان گفت گرچه تا انتخابات 2023 در ترکیه زمان زیادی باقی است و ممکن است معادله ها در عرصه داخلی و حتی بین المللی در ماههای آینده جور دیگری رقم بخورد ولی تا کنون ترکیه از بحران اوکراین هم از منظر داخلی و جذب آرا و محبوبیت اردوغان و هم در خارج، با آغاز رشته عملیات های خود در عراق و سوریه بهره برده است.
در واقع اردوغان در جنگ اوکراین ابتکار عمل را بدست گرفت و چهره یک رهبر قدرتمند را از خود به نمایش گذاشت که این مساله به عنوان فرصتی برای حزب حاکم ترکیه تلقی شد تا بتواند اهداف خود را سریعتر به پیش ببرد و همچنین تا حدودی سود پوپولیستی خوبی را هم برای اردوغان به دنبال آورده و باعث شده است، اردوغان بتواند درصدی از مردمی را که از او فاصله گرفته بودند را دوباره به خود جذب کند.