
دکتر حامد روشن چشم
کارشناس مسائل بین المللی
4 تیر 1401
سفرهای جدید منطقه ای حکایت از رخدادهای نوین در منطقه خاورمیانه دارد.
سفر یک روزه سرگی لاوورف به ایران و دیدار با مقامات جمهوری اسلامی ایران پس از شکل گیری دولت سیزدهم در کنار سفر محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی به ترکیه و دیدار با رجب طیب اردوغان نشان دهنده سطح جدیدی از مناسبات منطقه ای و پویش های متصور آن است.
برای بررسی این رخدادها نیاز است تا نگاهی ژرف به آخرین تحولات منطقه و جهان داشته باشیم و از خلال این جریان می توان چشم انداز این سفرها را به کانون تحلیل تبدیل کرد.
تنش زدایی بین ترکیه و عربستان
پس از بحران خاشقچی که باعث بهم خوردن روابط میان ترکیه و عربستان گردید، اکنون این دو کشور در مسیر جدید تنش زدایی قرار گرفته اند. بوجود آمدن شرایط جدید منطقه ای و بین المللی در کنار نیاز کشورهای منطقه برای همکاری و هم گرایی دوجانبه از اصلی ترین محورهای بوده که بار دیگر این دو کشور را گرد هم آورده است.

ترکیه و عربستان به لحاظ ظرفیت های متقابل دارای ویژگی های رقابتی در عین حال نیازمند نوعی هم افزایی فزاینده هستند. اگرچه، این رقابت در طول تاریخ به دلایل منطقه ای، ملی و هویتی بسیار قابل توجه بوده، اما امروزه دنیای معاصر مختصات بسیار متفاوتی نسبت به گذشته داشته و غالب بازیگران عقلانی در صدد بازتولید حداکثر منافع از چارچوب همکاری هستند.
آغاز جنگ روسیه و اوکراین و تنش های بین چین و غرب فصل جدیدی از مناسبات جهانی را ترسیم و ساماندهی کرده است. روشن است که مفهوم شرق و غرب به صورت کاملا خصمانه بازتولید شده است و رقابت های نوینی از جنگ سرد استارت خورده است.
در این میان، ترکیه و عربستان به دلیل برخورداری از برخی ویژگی های مهم و مورد نیاز این رقابت اجتناب ناپذیر، یعنی قابلیت انرژی و ژئوپلیتیک راهبردی، تصمیم گرفتند فارغ از تمامی اختلاف تاریخی رویکرد هم گرایی عقلانی را در دستور کار خود قرار بدهند.
این رویکرد که با سفر هیات بلند پایه ترکی به عربستان آغاز شده بود، اکنون با سفر متقابل محمد بن سلمان جان تازه ای گرفته و فصل مشترکات این دو کشور، آغازی دوباره را در حال تجربه کردن است. مهمترین ظرفیت های ایجاد شده در خلال این جریان را می توان در موارد ذیل جست:
- همکاری در حوزه انرژی: ترکیه یکی از اصلی ترین نیازمندی هایش مربوط به انرژی و تامین آن است. به گونه ای که افزایش قیمت انرژی در جهان باعث صعود قیمت ها در ترکیه و در نتیجه تورم افسار گسیخته ای در این کشور شده است. تامین انرژی و فراوانی آن یکی از بحث های مهم بین ترکیه و عربستان است.
- صادرات و واردات: افزایش حجم تجارت بین دو کشور با هدف رشد اقتصادی از دیگر موضوعات هستند که دو طرف علاقه وافری برای توسعه روابط نشان دادند. عربستان که یکی از کشورهای مصرف کننده در حوزه های مختلف است، به عنوان یک بازار بسیار مهم برای ترکیه تلقی می شود و این خود زمینه ساز هم گرایی حداکثری بین دو کشور است. ترکیه طی ماه های گذشته سعی داشته است تا رشد صادرات خود را تا 200 میلیارد دلار در سال افزایش دهد و عربستان یکی از این بازارهای مهم بشمار می رود.
- گردشگری: عربستان سعودی به عنوان کانون دینی و کلیددار کعبه مسلمانان یکی از قطب های اصلی گردشگری زیارتی است. در عین حال، ترکیه به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که سرمایه گذاری بسیار بالای را در حوزه گردشگری به خصوص جذب توریسم خارجی انجام داده است، مقصد بسیاری از اعراب برای گذراندن وقت است. این ظرفیت متقابل می تواند بر توسعه اقتصادی دو کشور اثرات بسیار مطلوبی داشته باشد.
- مبارزه با تروریسم: یکی دیگر از مسائل مهم فی مابین ترکیه و عربستان، مبارزه با تروریسم و جرائم سازمان یافته است. جلوگیری از اقدامات گروه های تروریستی علیه ترکیه، همکاری امنیتی در سوریه، عراق، افغانستان و تامین امنیت حاشیه خلیج فارس از دیگر رخدادهای است که باعث تعمیق روابط بین ترکیه و عربستان شده است.
بر اساس مختصات ذکر شده، ترکیه و عربستان سعودی در مسیر جدیدی از روابط دو طرفه قرار گرفته اند. این سطح تعامل دوجانبه پس از تجربه سالیان متمادی از تنش بوجود آمده است و بیانگر شکل گیری نوعی جدید از عقلانیت راهبردی است. روندی که به دنبال کاهش آسیب پذیری های سنتی بوده و ناظر بر تغییرات شکل گرفته در سطح جهانی است.
از طرفی دیگر، همزمان با سفر محمد بن سلمان به آنکارا، سرگی لاوورف وزیر امور خارجه روسیه نیز وارد تهران شد. گفت و گوی های دوجانبه شکل گرفته نیز نشان دهنده سطح جدیدی از نگاه راهبردی طرفین است. روسیه و ایران پس از آغاز جنگ اوکراین، تعامل و روابط سطح بالای را توسعه دادند.

یکی از مهمترین بسترهای اصلی این تعامل، تحریم مشترک غرب علیه دو کشور است. به نظر می رسد که عقلانیت ابزاری باعث شده تا ایران و روسیه در خلال گذار جهانی یک اتحاد استراتژیک را ترسیم کنند.
اگر چه به تعبیر برخی از کارشناسان، روسیه علاقه چندانی به شکل دادن روابط راهبردی با ایران ندارد و صرفا در چارچوب بازی حداکثر سازی منافع با ایران در حال کنش است، اما شرایط نظم بین المللی روندی جدید از بلوک بندی را قالب ریزی کرده است. مهمترین زمینه های همکاری بین ایران و روسیه را می توان در شرایط ذیل تبیین کرد:
- همکاری انرژی: ایران و روسیه هر دو از دارندگان ظرفیت های قابل توجه ذخایر انرژی هستند. این در حالی است که ایران پیش از و بیش از روسیه تحت تحریم بین المللی قرار گرفته است و مهمترین هدف تحریمی نیز درآمد و اقتصاد ایران بوده است.
کاهش رشد اقتصادی، درآمد سرانه ملی و کسری بودجه از دیگر نتایج این تحریم غرب علیه ایران شمار می رود. روسیه در خلال این موضوع درصدد کسب تجربیات لازم ایران برای جلوگیری از آسیب پذیری حداکثری در برابر تحریم های سنگین اعمال شده است. لذا، همکاری و هماهنگی در حوزه انرژی یکی از سیاست های مشترک دو کشور برای تحت فشار قرار دادن غرب محسوب می گردد.
- همکاری در حوزه اقتصادی: از دیگر موضوعات بین ایران و روسیه توسعه سطح همکاری اقتصادی به خصوص تجارت است. افزایش صادرات ایران به روسیه و واردات کالاهای اساسی مانند گندم از جمله موضوعات مهم است که دو کشور در حال برنامه ریزی برای آن هستند.
- همکاری امنیتی و نظامی: هماهنگی در سوریه و اقدامات مشترک برای مبارزه با تروریسم و مقابله با مخالفان بشار اسد از دیگر مسائل مورد توجه بین دو کشور است. با آغاز جنگ بین روسیه و اوکراین بخش های از ماموریت نظامی روسیه نیز بر عهده ایران بوده و به نوعی نقش اصلی در سوریه توسط ایران ایفاء می گردد.
- توسعه گردشگری: یکی دیگر از ظرفیت های توسعه بین ایران و روسیه بهره گیری از قابلیت های گردشگری است. اگرچه، این ظرفیت بیشتر برای روسیه حاضر است و ایرانی ها عمدتا از این کشور بازدید می کنند، اما روسیه نیز در تلاش است تا با فعال کردن بیش از پیش سفارت خود در ایران این جایگاه گردشگری را برای خود در ایران ایجاد کند. با این حال، ایران و ترکیه در خصوص جذب گردشگر روسی در رقابت هستند و در این میان ترک ها بیش از ایرانی ها موفق بودند.
در نهایت می توان به این نکته اذعان کرد که مناسبات جدیدی در منطقه در حال شکل گرفتن است. ایران و ترکیه مهمترین کانون این تحولات هستند و بلوک بندی های در منطقه در حال ظاهر شدن است.
نگاه چندگانه و متکثر براساس منافع ملی بلند مدت بایستی اصلی ترین بخش این رویکرد باشد. روشن است که ترکیه در حال تلاش فراوان برای کسب موقعیت بهتر و تضمین منافع خود است. با این وجود، مهمترین راهبرد در کانون تحولات منطقه هم گرایی حداکثری و نزدیک شدن ایران و ترکیه برای بهبود وضعیت منطقه و در عین حال تولید و باز تولید قدرت منطقه چندگانه است.
محوری که گویا قدرت های بزرگ نیز به آن پی برده اند و بایستی دقت بسیار برای جلوگیری از هرگونه آسیب پذیری صورت پذیرد.