دکتر سید محمد عیسی نژاد
کارشناس مسائل بین المللی
13 آذر 1401
بازی پیچیده و متوازن ترکیه در قبال جنگ اوکراین موجب رنجش شرکای غربی اش شده است، اما نه به نحوی که انگشت اتهام به سوی ترکیه دراز کنند.
بروپاشی شوروی، نقطه آغازی بود برای پایان جایگاه ویژه ترکیه در نگرش ناتو و ایالات متحده. همچنین از میانه جنگ داخلی سوریه، ترکیه تمرینات امیدها را برای ورود به اتحادیه اروپا و کسب جایگاه سابق در ناتو را از دست داد، نه تنگه های بسفر و داردانل و نه خبرها و گمانه زنی ها پیرامون کانال استانبول نتوانست در کنار تلاش های حقوقی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ترکیه، به بهبود امر اروپایی شدن بینجامد.
اکنون جنگ اوکراین فرصتی برای ترکیه مهیا کرده است که این بار جنگ را نه در سرحدات جنوبی، بلکه در منطقه شمالی مجاور خود ببیند، و البته نسخه ای جدید از سیاست ترکیه مستقل، دارای رابطه با همه طرف ها و حساس به منافع ملی خود را به نمایش بگذارد. سیاستی که به مذاق شرکای غربی خوش نمی آید، اما آن چنان هم تند و گزنده نبوده است که هم پیمانان آتلانتیک انگشت اتهام به سوی آنکارا دراز کنند.
اتفاقا ترکیه توانست با ابتکار ترانزیت غلات اوکراین، تحسین همگان را بر انگیزاند هم به دلیل کشاندن پای طرفین به میز مذاکرات و هم حصول نتیجه و حفظ این توافق ارزشمند و هم به دلیل ممانعت از اتصال گره گرسنگی به گره سوخت و سرمای زمستان. ترکیه حمله روسیه به اوکراین را محکوم کرده، مناطق تحت تصرف روسیه را به‌رسمیت نشناخته و کمک‌های نظامی حیاتی را در اختیار نیروهای نظامی اوکراین قرار داده تا با پیشروی‌های روسیه مقابله کنند.
اگر در سطحی کوچکتر به ماجرا بنگریم می‌بينيم که رکیه تنها کشوری بود که تولد ۷۰ سالگی ولادیمیر پوتین را تبریک گفت و با این عمل راهش را از ایالات متحده و هم پیمانانش در بایکوت شخص پوتین جدا کرد. این مساله در گفتگوی بین رئیس‌جمهور ترکیه و روسیه نیز صادق است. اردوغان از معدود رهبرانی بود که در دوره زمانی پس از جنگ اوکراین، هم با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و هم با ولادیمیر پوتین دیدار داشته است.
البته موارد ذکر شده در بند پیشین یک وجه از ماجرا بود، ترکی برای اوکراین کمک‌های نظامی ارسال می‌کند، و پهپاد بایراکتار تی بی-۲ رو علیرغم مخالفت و اعتراض صریح مسکو به کیف واگذار کرد. پرنده ای کوچک، ارزان و کارا که ضعف سامانه های پدافندی ساخت شوروی و روسیه را در جنگ داخلی لیبی و جنگ ۴۴ روزه به اثبات رسانیده است.
ترکیه هم پذیرای سرمایه های ترسیده اوکراینی شده است و به تعامل با بخش مالی- تجاری و حتی صنایع نظامی اوکراین پرداخته است و هم روابط تجاری خود با روسیه را به‌شدت افزایش داده است و در هر دو مورد، چنان پیش رفته است که اعتراض طرف مقابل را برانگیخته است، اما نه آنچنان که روابط آنها با آنکارا به چالش کشیده شود.
ترکیه از تحریم های غرب علیه روسیه اهرمی برای بهبود بحران مالی و تورم فزاینده خود ساخته است و با سیاست سلاح گازی روسیه، به دنبال مبدل ساختن خود به عنوان هاب انرژی جهان است. ترکیه رندانه تلاش دارد در این زمستان سخت، از نمد اوکراین، کلاهی برآب حوزه شمالی سوریه دست و پا کند و از تفوق در سوریه، کمی از فشار پناهجویان سوری بکاهد و با استقرار پناهجویان غیرمعارض در نوار مرزی سوریه با ترکیه، خطر گروه های تروریستی را به طرزی اصولی مدیریت کند.
قرابت با مسکو و کیف، آنکارا را بهوجایگاهی رسانیده است که با این اهرم فشار، هم نقش میانجی را میان روسیه، اوکراین، اروپا و ایالات‌متحده ایفا کند، و هم به خواسته های ژئوپلیتیکی خود در مدیترانه شرقی دست یازد.
چنین عملکردی گرچه مورد ایده آل شرکا و رقبای ترکیه نیست اما در محیط بین المللی امروز، حامی اوکراین و همسایه فعال روسیه بودن را نمی توان جرم انگاری کرد. ترکیه بهددنبال منافع خود است و اگر منافعش مانع ایزوله سازی روسیه است، چه می توان گفت و چه می توان کرد؟ مگر در جهان متزلزل امروز، کشورهای اروپایی به دنبال منافع خود نیستند؟
هنوز تنش های تاسف برانگیز بین کشورهای اروپائی در اوائل ظهور کووید-۱۹، بر سر ماسک از یادها نرفته است. و شاید زمستان سرد امسال، این بار تنش ها بر سر سوخت را عیان سازد. تنشی که از ماه ها قبل با مشاجره های ریز و درشت بین مجارستان و آلمان نشانه های خود را بروز داده است.
بی شک یک روسیه تضعیف شده در میان مدت منافع ترکیه در حوزه های فرهنگی خود در اوراسیا را تامین خواهد کرد و گزینه هائی را روی میز آنکارا خواهد گذاشت که بتواند نوع جدیدی از روابط با چین را آغاز کند و با اروپا به موازنه ای جدید برسد.
هنوز هم ترکیه کشور چهار دریا و علی رغم رژیم حقوقی تنگه ها و پیمان مونترو، مالک بسفر و داردانل است، و به همین دلیل ساده، ناتو بدون عضویت ترکیه نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد، البته از طرف دیگر ادامه حیات با ترکیه هم هزینه‌بر است. این برگ برنده ژئوپولیتیک روسیه همچنان کارائی حداقلی خود را حفظ خواهد کرد.
ترکیه برنده اصلی جنگ بی حاصل روسیه و اوکراین است. آنکارا به اندازه کافی تلاش می‌کند بدون عبور از خطر قرمزها بتواند رابطه خوبی با هر دو طرف داشته باشد. سیاست ترکیه حمایت از اوکراین اما ضدروسیه نیست.
ترکیه از ارتش اوکراین حمایت می‌کند و از نظر سیاسی بی‌طرف است، اما از نظر اقتصادی روابط با روسیه را باز نگه می‌دارد. به نظرات شرکای خود گوش می دهد، و گاه حتی تحسین آنها را جلب می کند، ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو در سفر ماه اخیر خود به ترکیه از این کشور برای میانجی‌گری در تبادل اسیران جنگی و قرارداد غلات بین روسیه و اوکراین و حمایت قوی از حق دفاع مشروع اوکراین قدردانی کرد. استولنبرگ تنها فرد غربی نبود که از ترکیه قدردانی می کند. هرچند این قدردانی ها در پشت خود یک کلافگی عمیق از سیاست مستقل، چرخشی و گاه مبهم دارد. احتمالا سیاستمداران غربی وقت کافی برای خواندن و تعمق در ابیات مولانا را ندارند.