به نظر میرسد زمینلرزهای که به تازگی ترکیه و سوریه را لرزاند، به دو سد بزرگ در این کشورها آسیبرسانده و نگرانی ساکنین در مورد احتمال شکستن آنها و وقوع یک تراژدی مشابه زمین لرزه اخیر را برانگیخته است. در این بین سد آتاتورک به عنوان بزرگترین سد اروپا، حائز اهمیت مضاعفی است.
بزرگترین سد اروپا
بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ بیش از ۲۰۰ سد در سراسر جهان به دلایل مختلف شکستهاند و تاکنون حدود ۱۲ سد به طور کامل در نتیجه زمینلرزه شکستهاند. این سدها عمدتا قدیمی و کوچک بوده و طراحی نامناسبی داشتهاند.
پس از وقوع دو زمینلرزه ویرانگر ۷.۵ و ۷.۸ ریشتری در ترکیه، اکنون به نظر میرسد که سد “آتاتورک” در جنوب شرقی این کشور در وضعیتی بحرانی قرار گرفته است. گزارشها حاکی از آن است که در پی زمینلرزههای شدید، شکافهایی در دیواره این سد ایجاد شده است و اگرچه مناطق اطراف این سد تا به این لحظه، تخلیه شدهاند، اما به گفته کاربران فضای مجازی، کارشناسان هشدار میدهند که سد «آتاتورک» ممکن است هر لحظه بشکند و ویرانیهای ناشی از آن میتواند منطقهای به وسعت ۳۰ کیلومتر مربع را تحت تاثیر قرار دهد.

سد آتاتورک بزرگترین قطعه پازلی بزرگ به نام پروژه گاپ است. در حال حاضر پروژه گاپ شامل ۱۳ سد است که ۷ سد آن کنترل آب رودخانه فرات و ۶ سد آن کنترل آب رودخانه دجله را انجام میدهد. انتظار میرود با تکمیل یک سد دیگر، تعداد کل سدها از ۲۲ موردی که پیشبینی شده بود به ۱۴ مورد برسد. مساحت این سد ۸۱۷ کیلومتر مربع و حجم تخمینی آب آن ۴۸.۷ کیلومتر مربع است.
سد آتاتورک سازه اصلی پروژه آناتولی جنوب شرقی است که یک پروژه توسعه چند بخشی شامل سدسازی گسترده در جنوب شرق آناتولی ترکیه بوده که بر اساس مفهوم توسعه پایدار برای بهبود کیفیت زندگی ۹ میلیون نفر از ساکنان این منطقه آغاز شده است که هدف آن استفاده از منابع آبی دجله و فرات است.
دکتر نانسی گورور(Naci Görür)، استاد لرزهشناسی ترکیه هشدار داده است: از ذینفعان تقاضا میکنم سدهای منطقه را بررسی کنید.
این اولین باری نیست که سدهای سراسر جهان دچار مشکل میشوند. عوامل زیادی وجود دارد که ممکن است باعث شکستن یک سد شود که زمینلرزه تنها یکی از آنها است. سایر موارد شامل:
– خطای انسانی، رایانهای یا طراحی؛
– استفاده از مصالح و روشهای ساختمانی غیر استاندارد؛
– خطا در طراحی سرریز؛
– سُر خوردن بخشی از کوه به درون مخزن؛
– نگهداری ضعیف از سد به ویژه از لولههای خروجی؛
– جریان شدید ورودی و فرسایش داخلی لولهکشی به ویژه در سدهای خاکی؛
– ناپایداری زمینشناسی ناشی از تغییر سطح آب در حین پر شدن یا بررسی ضعیف منطقه؛
– کاهش ارتفاع تاج سد که با کاهش جریان سرریز همراه است؛
همچنین ما ایرانیها که تجربه زلزله منجیل را داریم، میدانیم که سدها خود در ایجاد زلزله نقش دارند. در حالی که زمینلرزه میتواند عواقب جبرانناپذیری برای سدها به همراه داشته باشد اما باید گفت که سدها خود بر لرزهخیزی منطقه اثر میگذارند. در حالی که زمینلرزه میتواند عواقب جبرانناپذیری برای سدها به همراه داشته باشد اما باید گفت که سدها خود بر لرزهخیزی منطقه اثر میگذارند.
این مخازن بزرگ میتوانند در ایجاد زمینلرزه نقش داشته باشند. این پدیده که با عنوان «لرزهخیزی ناشی از مخزن» شناخته میشودو عمدتاً به دلیل فشار بیش از حد آب در ترکها و شکافهای ریز در پی سد و نواحی نزدیک به آن است.
آب باعث روان شدن گسلها میشود. این موضوع که مشخص است به ماهیت زمینشناسی ساختاری و سنگهای اطراف بستگی دارد قابل پیشبینی نیست.
بررسیها نشان میدهد که دستکم ۱۰۰ زمینلرزه تاکنون توسط این مخازن بزرگ ایجاد شدهاند که جدیترین آنها ممکن است زلزله ۷.۹ ریشتری چین در ۱۲ مه ۲۰۰۸ بوده باشد که باعث مرگ ۹۰ هزار نفر شد.
ترکیه یکی از زلزلهخیزترین مناطق جهان است. سدهای زیادی نیز در این کشور وجود دارند. چندین مورد از سدهای خاکی ترکیه در گذشته به دنبال زمینلرزه آسیب دیدهاند، اما هیچ سد بتنی در این کشور تاکنون آسیب ندیده است. این در حالی است که جبهه بیرونی سد آتاتورک را صخره و جبهه درونی آن را خاک و ماسه تشکیل داده است. پیش از این نیز این سد به عنوان سدی خطرناک از نظر زلزلهخیز بودن منطقه قرار گرفتن آن اعلام شده بود.
در پایان بایستی گفت که اینکه سرنوشت سدهای ترکیه و سوریه چه خواهد شد، هنوز مشخص نیست؛ اما با توجه به سوابق قبلی کشورها در کنترل سدهای آسیبدیده به نظر میرسد امکان حفظ و نگهداری آنها وجود داشته باشد تا از بروز فاجعهای دیگر جلوگیری شود، اما باید گفت که شکستن سد هم تا حدودی شبیه به زلزله غیر قابل پیشبینی است و برای مشاهده سرنوشت این سدها باید منتظر بمانیم.Y