چرا شرق مدیترانه برای ترکیه مهم است؟

چرا شرق مدیترانه برای ترکیه مهم است؟

مصطفی کمال آتاتورک وقتی 100 سال پیش ترکیه امروزی را پایه‌گذاری می‌کرد گفت «ما شبیه خودمانیم». در این جمله به ظاهر ساده می‌توان دنیایی از استراتژی حکومت‌داری و همسایه‌داری یافت که حالا با قالب «هر کسی از ظن خود شد یار من» در قامت رجب طیب اردوغان نمود یافته اما نه آنگونه که آتاتورک به دنبالش بود.

به گزارش گروه «ترکیه شناسی ایران» ترک‌ها جهان‌بینی دارند بر مبنای ایده «وطن آبی». در این جهان‌بینی، ترکیه بر سه دریای اطراف خود، یعنی دریای سیاه، اژه و مدیترانه شرقی تسلط خواهد داشت. مشخص است چنین ایده‌هایی نمی‌تواند باعث شود که کشوری در میان همسایگانش محبوبیتی بیابد. یکی از این همسایه‌های نه‌چندان دوست، یونان است که اتفاقا در دریای اژه و مدیترانه شرقی تا شاخ‌به‌شاخ شدن با ترکیه هم پیش رفته است.

در واقع با تسلط بر این سه دریا، ترکیه تبدیل می‌شود به یکی از کشورهای قدرتمند منطقه. این ایده به شدت با منابع فسیلی موجود در این منطقه گره خورده است. به ویژه کشف منابع عظیم گازی در مدیترانه شرقی، آنچه را که قبلا منبع درگیری بین یونان و ترکیه بوده، پیچیده‌تر کرده است. میدان‌های گازی کشف شده در سواحل مصر، اسرائیل، قبرس و یونان، منبع به‌القوه نگرانی برای ترکیه است. از سویی این کشور با کشورهایی چون لیبی به توافقاتی برای اکتشاف و تولید منابع انرژی دست یافته است.

کشتی‌های حفاری ترکیه از سال 2019 در این مناطق کار خود را آغاز کرده‌اند و البته که اسکورت کشتی‌های جنگی هم گویا برایشان لازم بوده است. به ویژه حفاری در آب‌های رودس و کرت، که یونان مالک آنهاست، تنش‌برانگیزتر است. اما ترکیه به دلیل توافقی که با لیبی در سال 2019 امضا کرده، خود را محق می‌داند در منطقه‌ اقتصادی انحصاری به‌وجود آمده از این توافق در سراسر دریای مدیترانه از سواحل جنوب غربی ترکیه تا دماغه شمالی لیبی دست به اکتشاف زند.

به هر حال آنچه که مشخص است تنش در این منطقه فعلا ادامه خواهد یافت. به ویژه که رجب‌طیب اردوغان قصد ندارد از تلاش خود برای تسلط ترکیه بر منابع انرژی آب‌های غرب کشور و نیز تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه بردارد آن هم در زمانه‌ای که جنگ در شرق اروپا هیچ چشم‌‌انداز مشخصی ندارد.

چرا شرق مدیترانه مهم است؟

اکتشافات اخیر گاز در شرق مدیترانه بازار انرژی و روابط اقتصادی منطقه را متحول کرده و احتمال  تغییرات ژئوپلیتیکی را نیز افزایش داده است. ایالات متحده در این منطقه از «دیپلماسی گاز» حمایت می‌کرد و اسرائیل و مصر، ذینفعان اصلی اکتشافات جدید، یک مجمع منطقه‌ای گاز را تأسیس کردند. اتحادیه اروپا به دنبال ساخت خط لوله‌ای بود تا گاز اسرائیل و احتمالا قبرس را به اروپا منتقل کند، پروژه‌ای که پس از تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه 2022 فوریت هم یافت. اما نگرانی‌های تجاری و زیست محیطی فعلا اجرای این پروژه را مبهم کرده است.

میادین گازی تامار و لویتان اسرائیل، آفرودیت قبرس و زهر مصر از مهمترین میادین موجود در این منطقه هستند. اما یکی از پرمناقشه‌ترین بخش‌هایی که در مدیترانه شرقی بر سر منابع گازی اختلاف وجود دارد، بخشی است که در محدوده آب‌های قبرس، یونان و ترکیه قرار دارد. قبرس عملا به دو بخش قبرس یونانی‌نشین و قبرس ترک نشین تقسیم شده است. تنها کشوری که بخش ترک‌نشین آن را به رسمیت شناخته است، ترکیه است. بخش یونانی نشین قبرس حق حاکمیت بخش ترک‌نشین بر منابع گازی این منطقه را به رسمیت نمی‌شناسد و به حضور نظامی ترکیه در این منطقه برچسب «اشغال» زده است.

ترکیه با ادعای ترک‌های قبرس برای مالکیت مشترک منابع طبیعی منطقه، علاوه بر دریافت سهم منصفانه از درآمدها، می‌خواهند بر مدیریت این منابع نیز نظارت داشته باشند. مقامات ترکیه با استناد به وضعیت خود به عنوان یک کشور ضامن تحت معاهده 1960 میان یونان، ترکیه و بریتانیا، تاکید می‌کنند از «غصب» حقوق ترک‌های قبرس جلوگیری می‌کنند و می‌گویند اجازه نخوهند داد یونانی‌های قبرس از ذخایر گازی طبیعی منطقه بهره‌مند شوند مگر اینکه با ترک‌های قبرس به توافق برسند.

مدیترانه شرقی و تاثیر جنگ اوکراین بر امنیت انرژی اروپا

از زمان تهاجم همه‌جانبه روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا به دنبال این بوده تا جایی که می‌تواند منابع تامین انرژی خود را از روسیه مستقل سازد و انرژی مورد نیاز خود را از دیگر کشورها تامین کند. شرق مدیترانه به دلیل نزدیکی به اروپا، یکی از بهترین گزینه‌ها می‌تواند باشد. اما اروپا باید برای استفاده از منابع این بخش با ترکیه، اسرائیل، لبنان، سوریه، قبرس، مصر و یونان به توافق برسد. چالش توسعه استراتژی‌های صادراتی منابع گازی شرق مدیترانه به قبل از جنگ اوکراین هم باز می‌گردد. اما این جنگ انگیزه‌های جدیدی برای بهره‌برداری از این منابع ایجاد کرده است.

یک مسیر به‌القوه برای انتقال گاز مدیترانه شرقی به اروپا، از طریق ترکیه است. با این حال تنش‌های سیاسی ترکیه با همسایگانش بر امنیت این طرح‌ها سایه افکنده است. از سویی به دلایل ژئوپلیتیک ترکیه حضور خود را در صحنه جهانی با جنگ روسیه علیه اوکراین، گسترش ناتو، توسعه زیرساخت‌های انرژی و اکتشافات گاز افزایش داده است. چطور می‌شود انتظار نداشت که تحولات مدیترانه شرقی با منافع ترکیه کاملا گره نخورده باشد؟

تحلیلگران بر این باورند که ترکیه برای استفاده حداکثری از این منابع، مجبور است به کشورهای منطقه به ویژه اسرائیل نزدیک شود. از سویی مواضع ترکیه در قبال قبرس شمالی یکی از موانع بر سر راه این سیاست‌ها و از جمله طراحی خط لوله مدیترانه شرقی است برای رساندن گاز به اروپا. از نظر دیپلماتیک از این خط لوله حمایت‌هایی هم شده اما هیچ پیشنهاد عملی در این خصوص مطرح نشده است.

در نهایت بر اساس شعارهای انتخابی که تیم رجب‌طیب اردوغان در زمان انتخابات ریاست‌جمهوری سر داده است، مفهوم «استقلال استراتژیک» که هم صنعت دفاعی و هم منابع انرژی و تجاری را شامل می‌شود از جمله اولویت‌های این کشور است. مدیترانه از اهمیت راهبردی برای آنکارا برخوردار است و برای سال‌های زیادی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی با نگرانی و احتیاط فعالیت‌های فزاینده ترکیه در شرق مدیترانه را دنبال کرده‌اند. در این میان نقش راهبردی «ایده وطن آبی» و استخراح منابع انرژی آب‌های اطراف ترکیه، دستیابی به چشم‌اندازهای دولت این کشور از آینده ترکیه را قوت خواهند بخشید.