نگرشی تاریخی به روابط ترکیه و عربستان سعودی

نگرشی تاریخی به روابط ترکیه و عربستان سعودی و آینده آن در چارچوب رویکرد چندجانبه‌گرایی ریاض

انعقاد شانزده قرارداد اقتصادی بین ترکیه و عربستان سعودی در استانبول، سفر اخیر تیم اقتصادی کابینه جدید دولت اردوغان و سفر پیش روی وی به ریاض، ابوظبی، دوحه و کویت حاکی از ورود ترکیه و مملکت سعودی به دوره جدیدی از روابط سازنده است، به همین بهانه تلاش می‌شود در این نوشتار با نگرشی تاریخی به روابط آنکارا و ریاض با بهره‌گیری از رویکرد چندجانبه‌گرایی محمد بن سلمان بپردازیم.

شکی نیست که عربستان سعودی با همکاری با سایر کشورها به منابع مالی و سرمایه نیازمند است. این کشور، درآمدهای عمده خود را از صادرات نفت به دست می‌آورد و به همین دلیل نیازمند تجارت و سرمایه‌گذاری با کشورهای دیگر است. این رویکرد از طریق جذب سرمایه خارجی و همکاریهای تجاری با کشورهای دیگر، درآمد و اشتغال را در عربستان سعودی افزایش می‌دهد و همچنین به تنوع اقتصادی کشور کمک می‌کند و در نتیجه میزان وابستگی آن را به واشینگتن کاهش می‌دهد و صلح و ثبات را در درون و پیرامون این کشور به ارمغان می‌آورد.

رویکرد چندجانبه گرایی عربستان سعودی به تلاش برای برقراری و تحکیم روابط با کشورهای مختلف جهان می‌پردازد. این رویکرد از زمان تأسیس سلطنت سعودی و به ویژه پس از دهه دهه هفتاد قرن گذشته میلادی که همزمان توان استخراج و صادرات و پتانسیل آشوب در منطقه بالا رفت، نضج گرفت. و در برهه پس از انقلاب اسلامی ایران، جنگ‌های عراق با جمهوری اسلامی ایران و کویت و جنگ‌های خلیج فارس تداوم یافت و با کمتر شدن تمرکز و اولویت دولت‌های اوباما، ترامپ و بایدن به خاورمیانه در اثر افول نفت و خلیج فارس و تمرکز ایالات‌متحده بر حوزه پاسیفیک شدت بیشتری گرفت.

رویکرد چندجانبه گرایی سعودی صرفا ماهیت سیاسی ندارد و دائر بر رویکردی چندبعدی و توازن‌ساز در همه امور است و شامل تعامل با کشورهای توسعه یافته (مانند ایالات متحده، کشورهای اروپایی، چین و روسیه) و نیز با کشورهای منطقه (مانند ترکیه، جمهوری اسلامی ایران، امارات متحده عربی، قطر، عمان، کویت، بحرین، مصر و حتی رژیم صهیونیستی) است. به طور کلی عمده اهداف ریاض از این رویکرد را می‌توان در پنج مورد تلخیص نمود:

الف. تحقق تنوع در روابط بین‌المللی: عربستان سعودی سعی دارد روابط خود را با کشورهای مختلف و به ویژه کشورهایی با شتاب توسعه اقتصادی، فرهنگی و علمی بالا، تنوع بخشد.

ب. دسترسی به منابع مالی و سرمایه: عربستان سعودی با همکاری با سایر کشورها به منابع مالی و سرمایه مورد نیاز برای طرح‌های جاه‌طلبانه و بلندپروازانه‌ای چون طرحواره شهرهای نوین نئوم، لاین و ترتل و از سویی دیگر بافتن بسترهای مناسبی برای سرمایه‌گذاری منابع مالی حاصل از فروش نفت برای تأمین منافع ملت سعودی در آینده پسانفت.

ج. تامین صلح و ثبات مورد نیاز برای دو مورد قبلی:  از طریق ایجاد ائتلاف‌های متشکل از دوستان و در گام بعدی جذب و مدیریت توان رقبا و حتی دشمنان. ین رهیافت مامرکز بر بعد ملی و درون‌سرزنینی است.

د. استفاده از فنآوری‌های نوین و حرکت در مرز دانش: عربستان سعودی به دنبال استفاده از فناوری‌های نوین و حرکت در مرز دانش‌های نوین و تعامل علمی با کشورها و دانشگا‌های پیشرو در دیگر کشورها است. روشن است که تبادل فناوری و دانش با کشورهای پیشرفته به عربستان سعودی امکان می‌دهد که در حوزه هایی مانند صنعت، ارتباطات، بهداشت، آموزش و فناوری اطلاعات بهره‌برداری کند و توانایی رقابت با دیگر کشورها را افزایش دهد.

ه. تامین امنیت و استحکام منطقه: این مورد با مورد ج بی‌ارتباط نیست. عربستان سعودی به‌عنوان یک کشور ثروتمند و مشتاق جذب سرمایه‌گذاران خارجی  و از سویی دیگر برادر بزرگ دیگر کشورهای عربی و نیز به‌مثابه یکی از مهم‌ترین کشورهای حوزه خاورمیانه و خلیج فارس و دریای سرخ علاقه دارد، امنیت و استحکام در منطقه پیرامونی خود را با تلاشی جمعی تأمین کند. موج تحولات منجر به بهار/خزان عربی نشان داد که این کشور سلطنتی نگران تحولات اجتماعی و مدنی در دیگر کشورهای عربی و حتی اسلامی است.

در این بین روابط ترکیه و عربستان سعودی از جهات بسیاری حائز اهمیت است.  روابط بین عربستان سعودی و ترکیه در برهه‌های مختلف تاریخی تحت تأثیر عوامل مختلف قرار گرفته است. این دو کشور در طول تاریخ، هم وابستگی های مثبت و هم سازش های مختلف را تجربه کرده اند، اما نیز تنش ها و مخالفت ها نیز بین آنها رخ داده است. در زیر، تاریخ روابط بین عربستان سعودی و ترکیه در برخی از دوره های مهم را شرح می دهم:

الف. روابط بین دولت عثمانی و حجاز: روابط استانبول و مکه در طول تاریخ متغیر بوده است و در دوره‌های مختلف تغییراتی را تجربه کرده است. در سدهٔ هفتم میلادی، قبل از نهضت عثمانی، حجاز تحت حکومت مستقلی قرار داشت. از آن زمان به بعد، ارتباطات بین دو منطقه تحت تأثیر تغییرات سیاسی و نظامی در منطقه قرار گرفت. همچنین در قرون وسطی، حجاز تحت ولایت عثمانی قرار گرفت و امیر حجاز با عنوان “والی” توسط استان عثمانی حجاز انتخاب می‌شد. حکمرانی والیان عثمانی بر حجاز تحت وابستگی قلمرو عثمانی بود و دولت عثمانی توانست با استحکام و حفظ وحدت خود در حجاز، مملکت‌های خارجی را از مرزهای خود دور نگه دارد. علاوه بر این، قراردادهای تجاری و اقتصادی بین عثمانی‌ها و حجازیان رونق یافت و تبادل کالا و خدمات انجام گرفت.

اما در قرن نوزدهم، تحت تأثیر فشارهای بین‌المللی، عثمانی‌ها شروع به از دست دادن کنترل مدیریت بر حجاز نمودند. در اواخر سدهٔ نوزدهم و به ویژه در سال‌های ۱۹۱۸-۱۹۱۹، در طی جنگ جهانی اول و اندیشه‌های مستقلیت طلبانه برای حجاز، روابط بین عثمانی و حجاز به شدت تحت تأثیر قرار گرفت.

در سال ۱۹۱۶، به دستور حسین بن علی، مسأله استقلال حجاز مطرح شد و در سال ۱۹۱۷، حمایت بریتانیا از وی منجر به برقراری دولت مستقل حجاز شد. با حمایت بریتانیا، حسین بن علی به عنوان «شریف حجاز» تاج و تخت حجاز را به دست آورد و حکومت خود را در حجاز برپا کرد.

در این دوره، روابط بین عثمانی و حجاز با تبعات قطعنامه سیدارس تحت تأثیر قرار گرفت. این قطعنامه در مورد تقسیم‌بندی خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول تصمیم گرفته و بین اعراب، ایرانیان و ترک‌ها تقسیم‌بندی شده بود. حجاز به عنوان پایگاه عربی برای خود به شمول مشرق عرب، در تقسیم‌بندی پیشنهادی واگذار شد. این مسئله باعث بروز تنش‌ها و درگیری‌هایی بین حجاز و عثمانی شد.

در سال ۱۹۲۴، نشست لوزان برگزار شد و در نتیجه آن تصمیمات مهمی در خصوص آینده دولت عثمانی گرفته شد و قاعده‌گذاری مجدد تقسیمات خاورمیانه انجام شد. در این زمان، حجاز به صورت رسمی از دست عثمانی‌ها جدا شد و به عنوان مملکتی مستقل تشکیل شد.

ب. دوره انتقالی: در دورهٔ پسااستقلال، روابط بین حجاز و عثمانی به شکل رسمی قطع شد و حکومت حجاز در راه تبیین استقلال خود و توسعهٔ داخلی به سمت یک مملکت مستقل حرکت کرد. اما در سال ۱۹۲۶، عبدالعزیز آل سعود به حکومت حجاز حمله کرده، حجاز را تسخیر کرده و به دولت سعودی ضمیمه کرد.  بنابراین، می توان گفت که رابطه بین عثمانی و حجاز در طول تاریخ متغیر بوده است و از مدتی در قالب کهنه‌ای ادامه یافت  تا اینکه به دوره نوین رسید.

ج دوره نوین: پس از تشکیل سلطنت سعودی در عربستان در سال ۱۹۳۲ و تبدیل ترکیه به جمهوری در سال ۱۹۲۳، روابط بین این دو کشور به طور کلی متعادل بود. آنها همکاری های محدودی در حوزه هایی مانند تجارت و اقتصاد داشتند، اما روابط نزدیکی به حساب نمی آمد. در  دهه ۱۹۵۰: در این دوره، روابط عربستان سعودی و ترکیه بهبود یافت. در اواخر دهه ۱۹۵۰، دو کشور توافقنامه‌ای را در مورد تجارت، شهروندی و حقوق بشر امضا کردند. همچنین، روابط دیپلماتیک بین دو کشور متزلزل بود اما قطع هم نمی‌شد. باری در حال حاضر و پس از تجاربی چون اختلاف بر سر قتل جمال خاشقچی، کودتای مصر و نیز حصر قطر توسط مملکت سعودی و متحدانش، اکنون روابط دو کشور با انگیزه‌های متفاوتی به سمت تعامل پیش می‌رود.

در جال حاضر، تركيه و عربستان سعودی هر دو عضو گروه ۲۰ و واقع در خاورمیانه هستند و دارای روابط اقتصادی متعددی هستند. در ادامه به برخی از جنبه‌های مهم این روابط اشاره می‌شود:

الف. تجارت: ترکيه و عربستان سعودی هر دو دارای اقتصاد‌های بزرگی هستند و میزان تجارت بین دو کشور نیز قابل توجه است. ترکيه به عنوان يکي از بزرگترين شرکاي تجاري عربستان سعودی شناخته شده است و هر ساله میلیاردها دلار مقدار بالایی از کالاها و خدمات را به عربستان سعودی صادر می کند. عربستان سعودی نیز به عنوان يکی از مهمترین مشتریان ترکیه در منطقه شناخته شده است. تجارت بین دو کشور بیشتر در زمینه‌های نفت و گاز، صنایع غذایی، مواد شیمیایی، مواد معدنی و صنعت خودرو قرار دارد.

ب. سرمایه‌گذاری و همکاری‌های دوجانبه: ترکيه و عربستان سعودی در زمینه سرمایه گذاری همکاری‌های متعددی را انجام داده‌اند. ترکیه به عنوان یکی از مهمترین شرکای سرمایه‌گذاری عربستان سعودی می‌باشد و در بسیاری از صنایع مانند صنعت ساختمانی، انرژی، حمل و نقل، تولید خودرو، خدمات مالی و زیرساخت‌ها سرمایه گذاری کرده است. همچنین، شرکت‌های ترکیه‌ای در عربستان سعودی فعالیت‌های بسیاری در زمینه مشاوره، مهندسی، انرژی، محصولات صنعتی و بانکداری انجام می‌دهند.

ج. صنعت گردشگری: عربستان سعودی به عنوان یکی از مقصدهای توریستی مهم در منطقه برای ترکیه محسوب می‌شود. هر ساله صدها هزار نفر از مؤمنین ترک به عربستان سفر می‌کنند تا زیارت حج و عمره به جای آورند. این حجاج همچنین به فروشگاه‌ها، رستوران‌ها و هتل‌ها در عربستان منابع مالی تزریق می‌کنند از طرفی دیگر، گردشگران سعودی با انگیزه‌های متنوعی چون گردشگری محیط‌زیست، سلامت، غذا و تاریخی و ساحلی به ترکیه می‌روند.

همچنین گردشگری دریایی با استفاده از کشتی‌های کروز بسیار لوکس بین ترکیه و عربستان سعودی نیز رایج است. این شناورهای جذاب، گردشگران دو کشور و نیز دیگر کشورها را بین بنادر و شهرهای ساحلی دو کشور جابجا می‌کنند.

د. همکاری در زمینه صنعت دفاعی: ترکیه و عربستان سعودی در زمینه صنعت دفاعی نیز همکاری‌های متعددی دارند. آنها به طور مشترک به تولید و توسعه سیستم‌ها و تجهیزات نظامی مدرن می‌پردازند. این همکاری‌ها شامل تامین تجهیزات نظامی، انتقال فناوری، تولید مشترک و طراحی سامانه‌های نظامی است. عربستان علاقه دارد پهپادهای بایراکتار و موشک‌های بالستیک ترکی را به عنوان تدبیری در برابر رهایی از شماتت‌های ایالات‌متحده و وابستگی بیشتر به چین خریداری کند.

ه. صادرات محصولات زراعی و غذایی: ترکیه و عربستان سعودی در حوزه صادرات محصولات کشاورزی نیز همکاری می‌کنند. ترکیه به عنوان یکی از کشورهای برتر در تولید محصولات کشاورزی مانند گندم، برنج، نیشکر، چغندر قند، شکر، میوه، صنایع غذایی و محصولات دامی، به عربستان سعودی صادرات انجام می‌دهد. این همکاری به عنوان یک منبع درآمد برای ترکیه و تأمین نیازهای غذایی عربستان سعودی مهم است. محصولات زراعی و مواد غذایی ترکیه در عربستان به دلایلی چون کیفیت بالا ، حلال بودن و آشنایی تاریخی مورد استقبال خریداران قرار می‌گیرند.

و. همکاری در زمینه انرژی و پتروشیمی: ترکیه و عربستان سعودی همکاری‌های مهمی در زمینه انرژی دارند. عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان، ترکیه را به عنوان یکی از مقصدهای اصلی برای صادرات این منابع انرژی انتخاب کرده است. همچنین، عربستان سعودی در زمینه تولید برق تجدیدپذیر نیز همکاری با ترکیه دارد. با این همکاری‌ها، ترکیه نه تنها به تأمین نیازهای انرژی عربستان سعودی کمک می‌کند، بلکه درآمدزایی نیز دارد و روابط اقتصادی دو کشور تقویت می‌شود. پیش‌بینی می‌شود در روزهای آینده نقش پیمانکاران و شرکت‌های ترکیه‌ای در پروژه‌های آرامکو سعودی افزایش یابد.

عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان و ترکیه به عنوان یکی از کشورهای وارد کننده نفت، همکاری‌های متعددی در زمینه صنعت نفت و گاز دارند. ترکیه همچنین به عنوان یک مسیر ترانزیتی مهم برای صادرات نفت و گاز عربستان سعودی به بازارهای اروپایی نیز شایان اهمیت است. همچنین  همکاری در زمینه پتروشیمی نیز واجد توجه است، ترکیه و عربستان سعودی همچنین در زمینه صنایع پتروشیمی نیز همکاری می‌کنند. عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پتروشیمی در جهان و ترکیه همچنین کشوری با بازار داخلی بزرگ است. همکاری بین دو کشور در زمینه تأمین مواد اولیه، تولید مشترک محصولات پتروشیمی، و همچنین انتقال فناوری و تجارت محصولات پتروشیمی صورت می‌گیرد.

ز. همکاری در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات: ترکیه و عربستان سعودی در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز همکاری‌های متعددی دارند. شرکت‌های تکنولوژی ترکیه در عربستان سعودی فعالیت‌های بسیاری در زمینه‌های مختلف از جمله تجهیزات مخابراتی، سیستم‌های امنیتی، تجهیزات شبکه و سامانه‌های نرم‌افزاری را ارائه می‌کنند. این همکاری در بهبود زیرساخت‌های ارتباطی عربستان سعودی و توسعه صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ترکیه تأثیرگذار است.

ح. همکاری در زمینه آموزش و پژوهش: ترکیه و عربستان سعودی در زمینه آموزش و پژوهش همکاری‌های فراوانی دارند. دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی ترکیه و عربستان سعودی همکاری‌های مشترک در زمینه تبادل دانشجو، انتقال فناوری، انجام پروژه‌های مشترک و برگزاری دوره‌های مشترک  و هم‌افزایی اهتمام ویژه‌ای دارند و نیز مدارس ترکی در عربستان سعودی دایر هستند.

در مقام جمع‌بندی می‌توان گفت که ترکیه و عربستان سعودی دارای روابط اقتصادی چند جانبه و گسترده هستند که در زمینههای مختلفی تعامل دوجانبه دارند. این تعامل در آینده هم ادامه خواهد یافت. پیش‌بینی دربارهٔ آینده روابط عربستان و ترکیه کار دشواری است و به عوامل متعددی، از جمله تغییرات سیاسی و نظامی، مذاکرات دیپلماتیک میان دو کشور، وضعیت منطقه‌ای و عوامل داخلی هر کشور بستگی دارد. اما می‌توان عواملی را که می‌توانند بر روابط آنها تأثیرگذار باشند، به طور مجمل بررسی کرد:

الف. تنش‌های سیاسی و رقابت‌های منطقه‌ای: رویدادها و تنش‌های سیاسی در منطقه، به خصوص در خاورمیانه، می‌تواند تأثیر زیادی بر روابط عربستان و ترکیه داشته باشد. نزاع‌های منطقه‌ای، تعارض منافع و تقابل سیاست‌های دو کشور ممکن است تأثیرات مختلفی روی روابط آنها بگذارد.

سیاست خارجی دو کشور در موضوعات منطقه‌ای و جهانی نقش زیادی در تعاملات آنها با یکدیگر دارد. اختلافات سیاسی و تضاد منافع بین عربستان و ترکیه در قضایا و رویدادهای منطقه‌ای مانند سوریه، لیبی، قطر و یمن می‌تواند تأثیر گذار باشد. با این حال، تغییر در سیاست خارجی یک یا هر دو کشور ممکن است به تقویت روابط بین آنها منجر شود.

ب. مشوق‌های پویای اقتصادی: اقتصاد و تجارت نقش مهمی در روابط بین کشورها ایفا می‌کند. عربستان و ترکیه دو اقتصاد بزرگ و نیرومند در منطقه هستند و همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین آنها در دستور کار قرار دارد. با این حال، عوامل اقتصادی مانند تاب‌آوری اقتصادی، تبادلات تجاری، وابستگی به منابع انرژی و سرمایه‌گذاری می‌تواند نقش مؤثری در شکل‌گیری روابط عربستان و ترکیه داشته باشد. امکان ایجاد همکاری و توسعهٔ روابط اقتصادی بین دو کشور در زمینه‌های مختلف مانند تجارت، صنعت، فناوری و سرمایه‌گذاری، می‌تواند روابط دوجانبه را بهبود بخشد.

ج. عوامل جغرافیایی و امنیتی: عوامل جغرافیایی و امنیتی نیز دارای تأثیرات قابل توجهی در روابط دو کشور است. عربستان و ترکیه هر دو در منطقهٔ خاورمیانه واقع شده‌اند و به طور مستقیم یا غیرمستقیم در تأمین امنیت منطقه نقش داشته و دارند. همکاری در زمینهٔ مبارزه با تهدیدات امنیتی مشترک مانند تروریسم، تهاجم نظامی یا تعارضات تمدنی و مذهبی می‌تواند به ایجاد تعاملات مثبت و تقویت روابط عربستان و ترکیه منجر شود.

هرچند تحولات سیاسی و نظامی در منطقه و تضادها و تنش‌های ممکن در موضوعاتی مانند سوریه، عراق، ایران، تروریسم و بحران‌ها و مسائل عربستان و ترکیه در منطقهٔ خاورمیانه، به تأمل و همسویی هر دو کشور در مسیر تعاملات و روابط دوجانبه وابسته است.

به طور کلی، آیندهٔ روابط عربستان و ترکیه را نمی‌توان با قطعیت پیش‌بینی کرد و در نهایت بستگی به انتخاب‌های سیاسی و راهبردی دو کشور است. با این حال، همکاری و تعامل گسترده  در برهه کنونی خوبی می‌تواند منافع ترکیه را حل کند چرا که این کشور درگیر یک بحران اقتصادی شده است و نیازمند تأمین سرمایه کلان خارجی و بازارهای بزرگ برای فروش تولیدات خود است. عربستان سعودی نیز با نزدیکی بیشتر به ترکیه د عمل خود را از بخشی از رقابت‌ها و هزینه‌های بی‌حاصل منطقه‌ای می‌رهاند و حتی می‌تواند با ایجاد و مدیریت زمینه‌های تعامل ترکیه با دیگر کشورهای عربی نقش برادر بزرگ‌تر خود را بازنمایی کند. با این حساب به نظر می‌رسد سفر تیم اقتصادی کابینه جدید اردوغان به ریاض و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس و سفر پیش روی شخص اردوغان طی روزهای هفدهم الی نوزدهم ماه میلادی جاری در زمان مناسبی انتخاب و برنامه‌ریزی شده است.