نگاهی به موانع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا

نگاهی به موانع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا ،  وقتی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه پیش از سفر به اجلاسیه اخیر سران ناتو در ویلنیوس پایتخت لیتوانی گفت که یکی از شروط موافقت با عضویت سوئد در این پیمان دفاعی، پذیرش ترکیه در اتحادیه اروپا است، همگان متعجب شدند، چرا که بیش از ده سال از ناامیدی ترک‌ها و عبور طرفین از این امر گذشته است اکنون چه در آنکارا و چه در بروکسل و دیگر پایتخت‌های اروپایی کمتر کسی به یاد می‌آورد که آخرین گفتگوها در پرونده عضویت ترکیه در باب چه موضوعی بوده است.

جمهوری ترکیه از زمان تأسیس در سال ۱۹۲۳، تلاش کرد بین دو پارادایم شرقی (نه به معنای کمونیستی) و غربی، جانب دومی را بگیرد، تجارب دوره پایانی عصر امپراتوری عثمانی، عدم حصول نتیجه مورد انتظار از اصلاحات و روند نوسازی و شکست‌های پی‌در‌پی، این ذهنیت را در میان روشنفکران و حتی افسران جوان ایجاد کرد که آینده این مردم در غربی شدن و تکیه بر مفاهیم مدرنی چون ناسیونالیسم، لائیسیته، جمهوری و … است. در ادامه همین مسیر ذهنی بود که ترکیه عصر آتاتورک تلاش می‌کرد تا حد ممکن فاصله خود را از خاورمیانه حفظ کند و به اروپا نزدیک‌تر شود.

بیش از پنج دهه از آغاز تلاش ترکیه برای ورود به نهادهای اروپایی می‌گذرد، در این بین، اتحادیه اروپا به عنوان شاخص‌ترین سازمان منطقه‌ای در اروپا و حتی جهان و پخته‌ترین و تکامل‌یافته‌ترین تلاش جمعی انسان‌ها برای منطقه‌گرایی، شایان توجه ویژه‌ای برای آنکارا است، اما سؤال اصلی این است که موانع پذیرش ترکیه در این اتحادیه چیست؟

فرایند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به دلیل مسائل سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی پیچیده بوده است. در طول سال‌ها، ترکیه تلاش‌های بسیاری را برای رسیدن به عضویت در اتحادیه اروپا صورت داده است. اما تاکنون نتوانسته است شرایط لازم برای عضویت را برآورده کند.

باری، موانع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا می‌تواند عوامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی باشد. برخی از مهم‌ترین موانع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را چنین می‌توان طبقه‌بندی نمود:

الف. برساخته‌های تاریخی و تاریخ مشترک در قرون وسطی: ترکان سلجوقی و امپراتوری عثمانی در طول قرون وسطی مدام با امپراتوری‌ها و کشورهای مسیحی نزاع داشتند، سلطان محمد فاتح در سال ۱۴۵۳ بالأخره توانست قسطنطنیه را فتح کند و طومار بیزانس را در هم بپیچد و همزمان مسیر زمینی اروپاییان به شرق را در اختیار گیرد. همچنین اتریشی‌ها، فرانسویان، ایتالیایی‌ها و دیگر اقوام و ملل اروپایی خاطرات تلخی از جنگ‌ها و شکست‌های خود از ترکان آناتولی در ذهن دارند، این امر به‌ویژه برای فرانسویان (یکی از مهم‌ترین اعضای اتحادیه اروپا) بسیار مهم است.

ب. تفاوت‌های فرهنگی و مذهبی: به‌رغم سیاست رسمی لائیسیته و حکومت سکولار بر ترکیه و تأکید بر ناسیونالیسم ترکی،  و داشتن تاریخ و فرهنگ بسیار غنی، هنوز اسلام و باورهای دینی در عمق جامعه و قلوب مؤمنين ترک ریشه دارد، هنوز صفوف نماز جمعه ترکان پر و به‌هم‌فشرده است و اعیاد اسلامی بسیار گرامی داشته می‌شوند، از سویی دیگر، کشورهای اروپایی درعمل نمی‌توانند تمایز چندانی بین ترک بودن و مسلمان بودن بیابند. این مؤلفه تشکیل‌دهنده تفاوت‌های مهمی بین ترکیه و کشورهای مسیحی عضو اتحادیه اروپا است و ممکن است باعث ایجاد تنش‌ها و درک نابرابر در مسائل فرهنگی و مذهبی شود. همچنین تفاوت های فرهنگی و مذهبی بین ترکیه و اتحادیه اروپا شامل مسائل مثل استفاده از حجاب و پوشش اسلامی، نحوه آرایش و رفتارهای اجتماعی، آداب و رسوم و حقوق زنان می‌شوند. این تفاوت‌ها ممکن است منجر به نگرانی‌ها و اختلافات درباره ارزش‌ها، آزادی‌های شخصی و حقوق انسانی شود و موانعی را برای عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا ایجاد کند.

ج. تفاوت و رقابت اقتصادی و تضاد منافع: اقتصاد ترکیه تا حدی متفاوت با اقتصاد کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. ترکیه دارای یک اقتصاد پویا، مبتنی بر صنایع مختلف و البته جذب سرمایه‌گذاران خارجی است، در حالی که بسیاری از کشورهای عضو اتحادیه اروپا بر بخش خدمات و اقتصاد پساصنعتی متمرکز هستند. همچنین ترکیه و برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا در برخی بخش‌ها با هم رقابت دارند، این امر ممکن است باعث ایجاد تنش و نگرانی‌های دامنه‌داری بین ترکیه و کشورهای اروپایی شود.

علاوه بر تفاوت‌های ساختاری و عنصر رقابت، تفاوت‌های دیوانی اقتصادی نیز می‌تواند یک عامل مهم در مسیر عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا باشد. اتحادیه اروپا اهمیت زیادی به تطبیق قوانین و سیاست‌های اقتصادی، استانداردهای کاری و راهبردهای توسعه اقتصادی و معاهدات گمرکی می‌دهد و ترکیه باید با این استانداردها همخوانی داشته باشد، که این ممکن است نیاز به تغییرات و سازوکارهای طولانی مدت داشته باشد.

د. چالش حقوقی و نظام قوانین: طی دهه‌های گذشته ترکیه تلاش بسیاری کرد تا ساختار حقوقی خود را با اساسنامه‌های تدوین‌شده توسط اتحادیه اروپا سازگار کند و در مواردی چون حقوق کیفری و لغو مجازات اعدام تا حد زیادی با ضوابط اتحادیه اروپا سازگار شد، اما در مواردی چون مبارزه با گروه‌های تروریستی و اساساً تعریف آنها، مسأله اقلیت‌ها، دگرباشان جنسی و … نمی‌تواند با بروکسل هماهنگی کامل و صددرصدی حاصل کند. از سوئی دیگر در مواردی چون حقوق گمرکی نیز به‌رغم تمایل، به دلایل ساختاری و اقتصادی هنوز آمادگی تصویب و اجرای قوانین مدنظر بروکسل را ندارد.

ه. کودتاها و مشکل در انتقال قدرت سیاسی: تاریخ ترکیه مشحون به کودتاهای موفق و گاه ناموفق است، آخرین مورد حدود هفت سال پیش بود که البته ناکام ماند. جنجال‌های سیاسی و مشکل در انتقال قدرت در قالب چرخه‌های دموکراتیک مدنظر بروکسل از عواملی است که به اتحادیه اروپا و دیگر نهادهای اروپایی این هشدار را می‌دهد که ترکیه به‌لحاظ سیاسی آمادگی لازم برای ورود به اتحادیه را ندارد. همچنین این عوامل موجب بروز و یا تشدید مورد دیگری به نام حقوق بشر می‌شوند.

و. جمهوریت و ناسیونالیسم در ترکیه: منتقدان اروپایی ادعا می‌کنند نظام جمهوریت در ترکیه با حکومت و ناسیونالیسم ترکی مرتبط است و در تمامی امور سیاسی و اقتصادی برای ترک‌ها اولویت بیشتری قائل است. بروکسل معتقد است حقوق اقلیت بزرگی چون کردها و اقلیت‌های کوچکی چون لازها در ترکیه به خوبی رعایت نمی‌شود. اما آنکارا در این مورد نیز منتقد مواضع بروکسل در این خصوص است، و معتقد به استاندارد دوگانه غرب در این موارد است. همچنین ترکیه به شرایط ناگوار اقلیت‌ها در طول تاریخ غرب و نیز  محدودیت‌ها و فشارها بر اقلیت‌ها و مهاجران در کشورهایی چون فرانسه، آلمان و سوئیس اشاره می‌کند.

ز. اختلافات دامنه‌دار با یونان و مسأله قبرس: ترکیه و یونان بر سر حضور و شرایط اقلیت‌های ترک و یونانی در دو کشور و به خصوص حقوق ترکان تراکیای غربی و قبرس اختلاف نظر شدیدی دارند، همچنين ترکیه از تقسیم قبرس در سال ۱۹۷۴ حمایت کرد و قبرس شمالی را به عنوان دولت مستقل ترک به رسمیت شناخت. این امر توسط اتحادیه اروپا به عنوان یکی از موانع عضویت ترکیه مورد انتقاد قرار گرفته است. همچنین یونان و قبرس جنوبی (یونانی‌نشین) به عنوان اعضای اتحادیه اروپا بر سر این مسأله با ترکیه اختلاف نظر جدی دارند.

ح. آزادی بیان و حقوق بشر: ترکیه توسط برخی سازمان‌های بین‌المللی به خاطر نقض حقوق بشر، آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها مورد انتقاد قرار گرفته است. به طور مثال پس از کودتای آخر در ترکیه، اتحادیه اروپا و دیگر نهادهای غربی نسبت به نقض حقوق بشر و آزادی رسانه‌ها در ایام پساکودتا هشدار دادند. البته آنکارا معتقد به سواستفاده ابزارگونه اتحادیه اروپا و کلیت غرب از حقوق بشر و مبحث آزادی بیان و دیگر آزادی‌های مدنی است. همچنین شخص رجب طیب اردوغان باور دارد برخی مؤلفه‌های ‌های مطمح نظر بروکسل چون آزادی دگرباشان جنسی، علاوه بر اینکه یکی از گناهان کبیره و به‌شدت مغایر با آموزه‌های اسلامی است، موجب انحطاط جامعه ترکیه می‌شود و با تاریخ ترکان و ارج و جایگاه نهاد خانواده در نزد آنان به هیچ وجه سازگاری ندارد.

ط. چالش پناهجویان و نگرانی‌های امنیتی: ترکیه در برابر مهاجران و پناهجویان متمایل به ورود به اتحادیه اروپا نقش مهمی ایفا می‌کند. با وجود اینکه ترکیه بیش از پنج میلیون پناهنده سوری، عراقی، افغان و … را پذیرش کرده است، اتحادیه اروپا به عنوان یکی از موانع عضویت ترکیه، نگرانی های خود را درباره افزایش تعداد پناهندگان و از دست دادن کنترل مرزها بیان کرده است. از سویی دیگر، در پی عملیات‌های تروریستی که در ترکیه در سال‌های اخیر رخ داده، اتحادیه اروپا نگرانی‌های امنیتی خود را ابراز کرده است. این نگرانی‌ها علاوه بر فعالیت گروه‌های بنیادگرایی چون داعش، به دلیل مرز مشترک ترکیه با سوریه و عراق و البته حضور و فعالیت گسترده گروه‌های تروریستی کردی چون پ‌ک‌ک و ی‌پ‌گ در داخل و پیرامون ترکیه تشدید می‌شود.

مسأله مهم دیگر بیم اتحادیه اروپا از سرازیر شدن مهاجران ترکیه‌ای و البته اتباع خارجی دارای شهروندی ترکیه به سمت کشورهای توسعه‌یافته‌ای چون آلمان، فرانسه، اتریش و حتی اسپانیا و پرتغال است، به همین دلیل ضرورت دارد که در روند پذیرش ترکیه در این اتحادیه، سیاست مهاجرتی تدریجی و متفاوت از کشورهای کوچک و کم‌جمعیتی که سابق بر این وارد اتحادیه شده‌اند، باشد.

در مقام جمع‌بندی بایستی گفت انجام مذاکرات بین دو طرف نیز برای حل مسائل مورد اختلاف و تسهیل مسیر عضویت ترکیه در اروپا ضروری و مؤثر اما ناکافی است؛ چرا که موانع پذیرش ترکیه عوامل تاریخمند، ریشه‌دار و نیازمند تلاش مداوم و جمعی طرفین است که در کوتاه‌مدت قابل حل به نظر نمی‌رسند.