ترکیه و یونان در صد سالگی معاهده لوزان

ترکیه و یونان در صد سالگی معاهده لوزان

24 ژوئیه امسال، «معاهده لوزان» 100 ساله شد. معاهده‌ای که برای حل‌وفصل مناقشه‌ای به امضا رسید که از جنگ جهانی اول بین نیروهای متفقین و متحدین آغاز شده بود. در این روز و در شهر لوزان سوئیس، پیمان صلحی بین جمهوری سوم فرانسه، امپراتوری بریتانیا، امپراتوری ژاپن، پادشاهی ایتالیا، پادشاهی یونان، پادشاهی رومانی و پادشاهی یوگسلاوی به امضاء رسید. این پیمان در ۲۳ اوت ۱۹۲۳ توسط ترکیه و در ۱۶ ژوئیه ۱۹۲۴ توسط دیگر امضا کنندگان تصویب و در ۶ اوت ۱۹۲۴ اسناد تصویب شده به طور رسمی به پاریس انتقال یافت و معاهده صورت اجرایی گرفت. این پیمان رسما به تنش‌های منطقه خاور نزدیک در سال‌های ۱۹۱۹–۱۹۲۱ میلادی به خصوص به جنگ ترکیه و یونان پایان داد.

با این حال سال گذشته رجب طیب اردوغان به مناسبت نود و نهمین سالگرد امضای معاهده لوزان در بیانیه‌ای اعلام کرد: طرف یونانی شروط ثبت شده در این معاهده را نادیده می‌گیرد یا به ‌صورت عمدی به ویژه در زمینه حقوق اقلیت ترک مسلمان این کشور این شروط را از میان برده است. او تاکید کرد که این کشور مصمم است که «تمامی تلاش خود را برای برقراری صلح و ثبات دائم در منطقه و دفاع از حقوق ملت خود به کار گیرد. ترکیه نمی‌تواند این شرایط را که با روابط حسن همجواری و اصل پایبندی به معاهده امضا شده مغایرت دارد، بپذیرد».

پس از گذشت یکسال از این سخنان، در اوایل ماه جاری میلادی، کیریاکوس میتسوتاکیس، نخست وزیر یونان و رجب طیب اردوغان، در نشست سران ناتو در لیتوانی با یکدیگر دیدار کردند، بر تقویت روابط دوجانبه بین دو کشور توافق کردند. با توجه به تنش‌های میان یونان و ترکیه در سال‌های اخیر این دیدار اصلا دیدار بی‌اهمیتی نیست. در طول چند دهه گذشته، این دشمنان پیشین آرام‌آرام به همسایه تبدیل شده‌اند، نتیجه‌ای که بخشی از آن مربوط به معاهده لوزان است. برای درک اهمیت این معاهده نه تنها برای یونان و ترکیه، بلکه برای کل منطقه شرق مدیترانه، باید به 570 سال قبل برگردیم.

چرایی دشمنی یونان و ترکیه و نقش معاهده لوزان در برقراری صلح

این دشمنی بازمی‌گردد به زمان سقوط قسطنطنیه. در سال 1453، قسطنطنیه (استانبول امروزی)، پایتخت امپراتوری بیزانس، به تصرف ترکان امپراتوری عثمانی درآمد. برای یونانیان، سقوط قسطنطنیه، که پایان سلطه سیاسی یونان در این منطقه بود. به جرات می‌توان گفت پیامدهای این شکست تا به امروز در عرصه سیاست خارجی یونان در مقابل ترکیه برقرار مانده است. بعد از این شکست بالکان و از جمله یونان تحت سلطه عثمانی قرار گرفت. ولی بالاخره یونانی‌ها در سال 1830 توانستند استقلال یابند. این استقلال به مذاق یونانی‌ها خوش آمد و در اواخر قرن نوزدهم میلادی رویای تسخیر دوباره استانبول به سرشان زد. آنها در سال 1897 به امپراتوری عثمانی حمله کردند و شکست سختی خوردند. اما در پایان جنگ‌های بالکان در سال 1913، یونان مناطق مقدونیه، اپیروس و تراکیه را ضمیمه خاک خود کرد. در معاهده سور، قدرت‌های پیروز تصمیم گرفتند انتقام سختی از عثمانی‌ها بگیرند. آنها ازمیر را به یونان دادند. این کار باعث شد یونانی‌ها به خود غره شوند و در 1920 به سوی آنکارا لشکرکشی کنند. اما ارتش یونان، به سد مصطفی کمال آتاتورک خورده و با تلفات سنگین مجبور به فرار شدند.

پس از شکست یونان، در سال 1923، معاهده لوزان جایگزین معاهده سور شد. این معاهده مرزهای ملی هر دو کشور را مشخص کرد که تقریبا تا به امروز ثابت مانده است، تبادل جمعیت در امتداد خطوط مذهبی بین یونان و جمهوری نوپای ترکیه صورت گرفت: بیش از یک میلیون مسیحی ارتدوکس ترکیه را به مقصد یونان ترک کردند. 500 هزار مسلمان یونان را به مقصد ترکیه ترک کردند.

معاهده لوزان از اهمیت بالایی برای ترکیه برخوردار است. این معاهده سندی است که پایه و اساس جمهوری مدرن ترکیه را بنا نهاد. در همان سال آنکارا رسما جایگزین استانبول به عنوان پایتخت کشور شد و در 29 اکتبر جمهوری ترکیه اعلام شد و به دنبال آن سلطنت و خلافت لغو شد. بعدها در کنوانسیون مونترو در 20 ژوئیه 1936، حاکمیت کامل ترکیه بر داردانل، دریای مرمره و بسفر تایید شد. از سویی با این معاهده قراردادهایی که توسط امپراتوری عثمانی و کشورهای غربی منعقد شده بود که به این دولت‌ها امتیاز‌ات ویژه‌ای می‌دادند، کاملا از بین رفت. اگرچه ترکیه تا سال 1954 به پرداخت بدهی‌های امپراتوری عثمانی ادامه داد، اما معاهده لوزان به آن استقلال اقتصادی داد.

این تاریخچه بسیار کوتاه نشان می‌دهد که چرا معاهده لوزان برای ترکیه مهم است و چرا اردوغان بر اجرای همیشگی آن تاکید دارد. این معاهده در 100 سال گذشته جنگ بین یونان و ترکیه را متوقف کرده اما تنش‌های بین دو کشور، به ویژه بر سر قبرس و منابع انرژی مدیترانه، بی‌پایان به نظر می‌رسد.

یونانی‌ها بر این باورند که یونان و ترکیه در حال جنگ نیستند اما صلح جامع هم وجود ندارد. شاید به همین دلیل است که کیریاکوس میتسوتاکیس گفته است که مایل است دادگاه بین‌المللی لاهه هر گونه اختلاف نظر بین دو کشور را حل کند. اردوغان و میتسوتاکیس، حفظ جو مثبت در روابط دو کشور را که در ماه‌های اخیر به ‌دست آمده است، به‌ نفع هر دو کشور خوانده و برای ادامه این روند توافق کردند. دو طرف متعهد شدند که بر روی شتاب مثبت در روابط دوجانبه تلاش کرده و کانال‌های ارتباطی متعدد بین دو کشور را فعال کنند. طرفین در این جلسه توافق کردند که وزرای امور خارجه دو کشور فرایندهای بهبود روابط دو طرف را هدایت کرده و ضمن نظارت بر گفت‌وگوهای سیاسی بین دو کشور، درباره پیشرفت گزارش دهند. هرچند در سال‌های گذشته بیش از 64 دوره نشست مشورتی بین ترکیه و یونان برگزار شده، اما این نشست‌ها نتیجه چندانی به ‌همراه نداشته است.

یونان و ترکیه هر دو عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، هستند. دیگر اعضای ناتو همیشه نگران اختلاف بین این دو کشور بوده‌اند. اختلافی که نه تنها تاریخی است بلکه بر سر موضوعاتی مانند منابع انرژی، نحوه استفاده از منابع زیر بستر در مرزهای آبی دو کشور، پروازهای نظامی بر فراز دریای اژه و نیز قبرس پیچیدگی خاصی به خود گرفته است.

اردوغان به تازگی مدعی شده است که «ما هرگز از جنگنده‌های اف-۱۶ خود علیه یونان استفاده نکرده‌ایم و برنامه‌ای برای استفاده از آنها نداریم. هدف ترکیه پیداکردن دوست به جای دشمن است. برخی از اعضای کنگره آمریکا هم از دموکرات‌ها و هم از جمهوری‌خواهان، در حال مانع‌تراشی در زمینه جنگنده‌های اف-۱۶ هستند. اما رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کردند که اوضاع را رصد خواهیم کرد. امیدوارم نتیجه مثبتی بگیریم. من از همیشه امیدوارتر هستم.»

ترکیه اخیرا در روابط خارجی خود تغییرات بسیاری داده است. موافقت با پذیرش سوئد در پیمان ناتو از جمله این موارد است، این درحالی است که اردوغان قبل از انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری اعلام کرده بود به هیچ عنوان با این سیاست موافق نخواهد بود. به نظر می‌رسد ترکیه فصل نوینی را در سیاست خارجی خود انتخاب کرده است، فصلی که این کشور را هر چند از روسیه دور نمی‌کند، اما با بهره‌برداری از باتلاقی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در اوکراین گرفتار آن است، و تامین نظر اروپا در برخی سیاست‌ها، قدرت هرچه بیشتری برای ترکیه در منطقه فراهم خواهد آورد.