دکتر سید محمد عیسی‌نژاد
پژوهشگر مسائل خاورمیانه
15 مرداد 1402
نشست جده و روابط ترکیه با روسیه
نشست جده تلاش عربستان برای برقراری صلح بین اوکراین و روسیه بود. این نشست که طی روزهای شنبه و یکشنبه پنجم و ششم آگوست و با حضور میهمانانی از سی کشور برگزار می‌شود، شبیه نوزادی بود که پیش از تولد درگذشته است. چرا که عدم حضور روسیه، فقدان اتفاق نظر در فرمول صلحی واحد و کثرت برنامه‌های صلح اعلامی در کنار نبود سنخیت بین افراد حاضر در این نشست، مانع از یک گفتگوی منجر به نتیجه می‌شود. بن‌سلمان به دنبال معرفی کشورش به عنوان یک بازیگر فرامنطقه‌ای و دارای نفوذ بین‌المللی و نیز کسب پرستیژ برای شخص خود بود، برخی کشورها نگران امنیت غذایی بودند و برخی دیگر دل‌نگران انرژی. برخی کشورها هم با گسیل داشتن فرستاده‌های نه چندان مهم، چنان رفتار کرده‌اند که گویا ناچار به رفع تکلیفی بوده‌اند. در این بین، برزیل، جالب‌ترین میهمان این نشست بود که آشکارا از ناکارآمدی و فقدان نتیجه چنین نشستی بدون حضور روسیه می‌گفت.
نشست جده و روابط ترکیه با روسیه
احتمالاً بن‌سلمان تلاش داشته عناصر اصلی بسیاری از ابتکار عمل‌ها را در قالب یک ابتکار کلی و تحت لوای خود گرد آورد، اما این تلاش به هیچ وجه عملی به نظر نمی‌رسد. تأکید بر اصولی چون حفظ تمامیت ارضی اوکراین به عنوان یک کشور دارای رسمیت و پذیرش بین‌المللی، حل مسأله ویژه شبه‌جزیره کریمه، خروج نیروهای روسی از قلمروی اوکراین، ایجاد یک صندوق بین‌المللی برای بازسازی این کشور، لزوم تبادل اسرا، تشکیل دادگاه جنایات جنگی، امنیت در اروپای شرقی و دریای سیاه، امنیت انرژی و غذایی و رفع تدریجی تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه رئوس کلی این نشست هستند، با دقت در این موارد می‌توان دریافت که این موارد بیش از حد کلی و گاه متناقض هستند. روشن است که در طول تاریخ هیچ برنامه صلح موفقی با صرف تاکید بر بدیهیات و واضحات به سرانجام نرسیده است، چرا که عموماً کشورهای درگیر در جنگ هر یک قرائت ویژه خود را از این اصول واحد اما تشکیک‌پذیر دارند و بسته به منافع خود بر یکی از اصول حقوق بین‌الملل پافشاری کرده و دیگری را نادیده می‌گیرند. جنگ روسیه و اوکراین نیز خارج از این قاعده نیست، برداشت مسکو و کی‌یف از اصول قابل طرح در روابط دو همسایه و حتی حقوق بین‌الملل بشردوستانه، بسیار متفاوت است و هر یک اصرار دارند که نگرش طرف خود تنها برداشت صحیح از مسأله است. نشست جده با غایب بزرگ خود و نق زدن‌های کشورهایی چون برزیل و نارضایتی میهمان ویژه‌ای چون چین بیشتر بر روی چراها تأکید دارد و نه چگونه‌ها. روشن است که بدون توجه به چگونه‌ها نمی‌توان تغییری به بزرگی صلح بین دو دشمن در جهان واقعی ایجاد کرد. هنوز نه عربستان میزبان و نه هیچ یک از کشورهای میهمان، توان پرداختن به چگونه‌های قابل طرح در جنگ اوکراین را ندارند و شاید به همین دلیل است که اعلام شد نشست جده بدون بیانیه پایانی به کار خود پایان خواهد داد. و باز چگونه‌هایی باقی می‌مانند که مانند زبانه‌های سرخ آتش در جنگلی سبز غیرقابل انکار هستند.
اوکراین چگونه می‌تواند به جدایی پنج منطقه کریمه، دونتسک، لوهانسک، زاپاروژیه و خرسون تن در دهد؟ با توجه به توسعه‌طلبی تاریخی روسیه، جامعه جهانی در قرن ۲۱اُم چگونه می‌تواند با پاره‌پاره شدن یک کشور در مجاورت روسیه موافقت کند؟ همسایگان اوکراین چون مولداوی و لهستان که در طول تاریخ‌شان همواره مورد تهدید کرملین بوده‌اند چگونه می‌توانند با اشغالگری‌های مد نظر پوتین (چیزی که دوست دارد واقعیت جدید بنامد) کنار بیایند؟ پس از امواج پی در پی حملات و ضدحملات و تلفات انسانی و مالی گسترده چگونه با یک نشست سی‌جانبه ولی بدون آغازکننده جنگ می‌توان به اتفاق نظر و صلح امیدوار بود؟
شاید بر همین اساس بود که کشورهایی چون روسیه، چین، ایالات‌متحده و ترکیه نشست جده را چندان جدی نگرفتند، و با آن مثل یک نشست مشورتی و بی‌حاصل برخورد کردند. حتی پیش از برگزاری این نشست، جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا احتمال حصول هرگونه دستاورد ملموس در جده را نامحتمل دانسته بود. روسیه نیز این نشست را ادامه نشست کپنهاگ که در ماه ژوئن سال میلادی جاری برگزار شد، قلمداد می‌کند. نشستی که در آن توافق شد نشستی دیگر برای بحث در خصوص امکان و راه‌حل‌های محتمل برای نیل به صلح در اوکراین برگزار شود. قیاس نشست جده با کپنهاگ، تلویحاً آن را بی‌حاصل و فاقد یک خروجی مشخص و دارای فایده عملی معرفی می‌کند. حتی ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه و برخی تحلیلگران روس، این نشست و میانجیگری عربستان را یک حقه‌بازی خواندند. جالب است که ولودیمیر زلنسکی نیز وقتی در خصوص این نشست خواست صحبت کند به جای انتظارات عینی خود از این نشست و صلح، از اهمیت همکاری اوکراین با کشورهای نیمکره جنوبی و اخلال روسیه در ایجاد و تقویت چنین روابطی گفت! شاید بر همین اساس بود که قبل از آغاز این نشست مدام در خصوص حضور یا عدم حضور شخص شاهزاده محمد بن‌سلمان بحث می‌شد.
ترکیه که به زودی میزبان ولادیمیر پوتین خواهد بود، تلاش دارد قبل از حضور پوتین، ایجاد توازنی جدید در روابط دوجانبه را به روسیه بقبولاند. موج حملات و انتقام‌ها در سوریه و دریای سیاه نیز نمود عینی این تحولات است. در روزهای منتهی به نشست جده، نیروهای منسوب به ترکیه در ادلب سوریه مورد حمله هوایی روسیه قرار می‌گیرند و همزمان با رونمایی ترکیه از شهپادهای جدید خود، اوکراین با شهپادی بسیار شبیه به نمونه‌های ترکی به ناوگان دریای سیاه و نفتکش روسیه حمله موفقی را ترتیب می‌دهد. هر دو طرف تلاش کردند نشان دهند که دارای ظرفیت جنگ نامتقارن و پاسخ به یک تهدید در فضایی دیگر هستند. اما در نهایت، موج وابستگی روسیه به ترکیه، واقعیتی انکارناپذیر است، روسیه پس از حضور زلنسکی در ترکیه و بازگشت او با فرماندهان آزوف به خانه (فرماندهانی که قرار بود تا پایان جنگ در ترکیه بمانند) و نیز افتتاح کارخانه پهپادسازی ترکیه در اوکراین و تسلیح این کشور به شهپادهای ارزان و کارای ترکیه، همچنان از لزوم ایجاد هاب گازی در ترکیه سخن می‌گوید و ساخت نیروگاه هسته‌ای آک‌کویو را طبق برنامه پیش می‌برد، چرا که می‌داند فشار بیشتر به ترکیه، این همسایه جنوبی را بیش از پیش به دامن متحدان غربی‌اش سوق می‌دهد و فضا را بر روسیه تنگ‌تر می‌کند. بر همین اساس، به نظر می‌رسد نزاع‌های کنترل‌شده و افزایش همکاری‌ها آینده روابط دو کشور تا پایان جنگ اوکراین باشد و رخدادهای فانتزی چون نشست جده و حضور یا عدم‌حضور در آن نمی‌تواند تغییری در الگوی روابط بین کرملین و بش‌تپه ایجاد کند.
